วัดสระไข่น้ำ ตต.1

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

วัดสระไข่น้ำเป็นโบราณสถานร้าง ตั้งอยู่ในอำเภอศรีสัชนาลัย ในเขตอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย สภาพภูมิประเทศเป็นที่ราบลุ่มแม่น้ำยม เชิงเขาพระศรีและเขาใหญ่ ตั้งอยู่นอกเมืองศรีสัชนาลัยไปทางทิศตะวันตกประมาณ 200 เมตร ห่างจากประตูประตูผีหรือประตูสะพานจันทร์ไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ประมาณ 200 เมตร ห่างจากวัดราหูมาทางทิศตะวันตกประมาณ 100 เมตร ห่างจากแม่น้ำยมมาทางทิศตะวันตกประมาณ 1 กิโลเมตร หน้าวัดหันไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ หรือหันไปทางเมืองศรีสัชนาลัย

พื้นที่ส่วนใหญ่ของจังหวัดสุโขทัยจะเป็นที่ราบลุ่ม ทางตอนเหนือและตอนใต้ของจังหวัดมีลักษณะเป็นที่ราบสูง มีเขาหลวงเป็นภูเขาที่มีความสูงที่สุด วัดจากระดับน้ำทะเลมีความสูงประมาณ 1,200 เมตร โดยมีแนวภูเขายาวเป็นพืดทางด้านทิศตะวันตก ส่วนพื้นที่ตอนกลางของจังหวัดจะเป็นที่ราบ มีแม่น้ำยมไหลผ่านจากทิศเหนือจรดทิศใต้ ผ่านอำเภอศรีสัชนาลัย อำเภอสวรรคโลก อำเภอศรีสำโรง อำเภอเมืองสุโขทัย และอำเภอกงไกรลาศ ช่วงที่ไหลผ่านจังหวัดสุโขทัยยาวประมาณ 170 กิโลเมตร

อำเภอศรีสัชนาลัยตั้งอยู่ทางทิศเหนือสุดของจังหวัดสุโขทัย มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียง ดังนี้

            1. ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอวังชิ้นและอำเภอเด่นชัย (จังหวัดแพร่)

            2. ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอลับแลและอำเภอตรอน (จังหวัดอุตรดิตถ์)

            3. ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอศรีนคร อำเภอสวรรคโลก และอำเภอทุ่งเสลี่ยม

            4. ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอเถิน (จังหวัดลำปาง)

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

77 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำยม

สภาพธรณีวิทยา

ลักษณะทางธรณีวิทยาบริเวณอำเภอศรีสัชนาลัย มีสภาพเป็นหินเชล (Shale) สี Olive หรือสี Grey จนถึงสี Dark Grey พบเป็นผืนใหญ่ตั้งแต่พื้นที่ นอกจากนี้ยังพบว่ามีลักษณะ ของหินปูน (Limestone) สีจาง เนื้อละเอียดแทรกอยู่บริเวณตอนกลางของต้นน้ำห้วยแม่สานอีกด้วย

ลักษณะทางปฐพีวิทยานั้น เป็นดินที่เกิดอยู่กับที่ (Residual soil) เกือบทั้งสิ้น เนื่องจากพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ภูเขาที่มีความลาดชัน จึงจัดหน่วยของดินนี้ไว้เป็นที่ลาดเชิงซ้อน (Slope complex) ดินที่เกิดขึ้นจึงเป็นดินที่เกิดอยู่กับที่ที่มีการพัฒนาดินไปได้ค่อนข้างดี ดินเหล่านี้ มีป่าเบญจพรรณขึ้น ปกคลุมโดยทั่วไป มีความชื้นค่อนข้างสูง

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยสุโขทัย

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 19-21 (กำหนดโดยลักษณะทางสถาปัตยกรรม)

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2478

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานระดับชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ลงวันที่ 8 มีนาคม พ.ศ.2478 หน้า 3703 ในขณะนั้นเพียงแต่ประกาศแค่ชื่อเท่านั้น (ชื่อที่ใช้ในประกาศฯคือ วัดสระไข่น้ำ) แต่ยังไม่ได้กำหนดขอบเขตโบราณสถานแต่อย่างใด

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2529

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากรดำเนินการขุดแต่งและบูรณะเจดีย์ประธาน ของวัดสระไข่น้ำ

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2531

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดินโบราณสถานอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 105 ตอนที่ 57 ลงวันที่ 12 เมษายน พ.ศ. 2531 เนื้อที่ 28,217 ไร่ หรือ 45.14 ตารางกิโลเมตร มี โบราณสถาน 283 แห่ง ทั้งในและนอกกำแพงเมือง โดยโบราณสถานวัดสระไข่น้ำ เป็นส่วนหนึ่งของอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย

---

ชื่อผู้ศึกษา : ทรงยศ วีระทวีมาศ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม, ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรม คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากรดำเนินการสำรวจรูปแบบของมณฑปในเมืองศรีสัชนาลัย ซึ่งมณฑปแบบสุโขทัยได้รับอิทธิพลทางศิลปะและสถาปัตยกรรมจากลักกาและพม่า

---

ชื่อผู้ศึกษา : ไกรสินธุ์ อุ่นใจจินต์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2534

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : สำนักพิมพ์เมืองโบราณ

ผลการศึกษา :

ไกรสินธุ์ อุ่นใจจินต์ ศึกษาการอนุรักษ์และการบำรุงรักษาโบราณสถานในจังหวัดสุโขทัย เผยแพร่เป็นบทความเรื่อง “ลักษณะเจดีย์ทรงระฆัง 3 แบบ ที่ศรีสัชนาลัย = Three types of the bell-shaped chedis at Si Satchanalai.” ตีพิมพ์ในวารสารเมืองโบราณ ปีที่ 17 ฉบับที่ 2 (เม.ย. - มิ.ย. 2534) หน้า 54-62 โดยเจดีย์ประธานที่วัดสระไข่น้ำแห่งนี้ เป็นส่วนหนึ่งของการศึกษาในครั้งนี้

---

ชื่อผู้ศึกษา : คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ ม.ศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : สำรวจ, ทำผัง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรม คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากรเผยแพร่ รายงานแบบสำรวจรังวัดโบราณสถานเมืองศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย ในปี พ.ศ. 2549

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2551

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม จัดทำรูปแบบสันนิษฐานของโบราณสถาน ของพื้นที่มรดกโลกสุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร และตีพิมพ์เผยแพร่

---

ชื่อผู้ศึกษา : นารีรัตน์ ปรีชาพีชคุปต์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2553

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร ได้จัดทำหนังสือนำชมอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย ศรีสัชนาลัย และกำแพงเพชร เพื่อเผยแพร่ความรู้ที่ได้จากการดำเนินงานทางโบราณคดี ทั้งการสำรวจ การขุดค้นและการขุดแต่งที่ผ่านมาทั้งหมด ให้ประชาชนและนักท่องเที่ยวได้เข้าใจอดีตของแคว้นสุโขทัยได้มากยิ่งขึ้น โดยในหนังสือนำชมจะมีเนื้อหาของประวัติความเป็นมาของเมืองโบราณแต่ละแห่ง รวมทั้งรายละเอียดของโบราณสถานแต่ละแห่ง

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดสระไข่น้ำตั้งอยู่ในเขตอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย เชิงเขาพระศรีและเขาใหญ่ ตั้งอยู่นอกเมืองศรีสัชนาลัยไปทางทิศตะวันตกประมาณ 200 เมตร ห่างจากประตูประตูผีหรือประตูสะพานจันทร์ไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ประมาณ 200 เมตร ห่างจากวัดราหูมาทางทิศตะวันตกประมาณ 100 เมตร

ไม่ปรากฏหลักฐานการสร้างวัด หน้าวัดหันไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือหรือหันไปทางเมืองศรีสัชนาลัย โบราณสถานสำคัญประกอบด้วยเจดีย์ประธานทรงระฆัง ก่อด้วยศิลาแลง สภาพค่อนข้างสมบูรณ์ มณฑปประกอบวิหารตามรูปแบบนิยมในศิลปะสุโขทัยเป็นวิหารขนาด 5 ห้อง ตัวมณฑปเป็นรูปสี่เหลี่ยม หลังคาโค้งแหลม ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัย รายละเอียดโดยสังเขปของโบราณสถานมีดังนี้

1)    เจดีย์ทรงกลม (ทรงระฆัง) เป็นเจดีย์ประธาน ล้อมด้วยกำแพงเป็นแท่งศิลาแลงหน้าตัดสี่เหลี่ยมปักเรียงชิดกันเป็นผังสี่เหลี่ยมผืนผ้า ก่อด้วยศิลาแลงฐานรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส กว้าง 17.6 เมตร ที่ฐานเขียวชั้นแรกมีร่อยรอยการททำซุ้มพระประดับทั้ง 4 ด้าน มณฑปซึ่งอยู่ท้ายวิหารนั้นยื่นเข้าไปในวิหารเกือบถึงครึ่งองค์

2)    มณฑปประกอบวิหาร เป็นวิหารขนาด 5 ห้อง รูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ฐานกว้าง 17.8 เมตร ยาว 10.6 เมตร มีมุขยื่นทางด้านหน้า ส่วนท้ายของวิหารมีมณฑปก่อด้วยศิลาแลง ตัวมณฑปมีผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุมไม้สิบสอง หลังคารูปโค้งแหลมก่อด้วยศิลาแลงเหลี่ยมเข้าหากัน ด้านหน้าเป็นทางเข้าภายในมณฑปประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่งปางมารวิชัย ซึ่งเป็นพระประธานของวิหารด้วย ห้องภายในก่อผนังหนา ส่วนที่ย่อมุมทั้งด้านหน้าและด้านหลังรับหลังคาชั้นลด 2 ชั้น หลังคาแต่ละชั้นลดระนาบลงเป็นชั้นปีกนกทั้ง 2 ข้าง หลังตาเป็นเครื่องไม้มุงกระเบื้อง

3)    ฐานของมณฑปประธานเป็นฐานบัวฟักรับตัวอาคารมณฑปซึ่งเป็นผนังตรง เช้งผนังยกขอบออกมาเป็นขอบเส้นเหนือส่วนฐาน เชิงหลังคาเป็นบัวหงายประดับด้วยลูกแก้วอกไก่ และลูกแก้วแบบเหลี่ยม เสาซุ้มด้านหน้าตรงหัวเสาเป็นบัวหงายประดับด้วยลูกแก้วอกไก่ 3 แถว ตรงส่วนเชิงเสาเป็นบัวคว่ำประดับด้วยลูกแก้วอกไก่ 3 แถวเช่นเดียวกัน แต่กลับต่อเรื่องถึงส่วนของผนังย่อมุมซึ่งตอนบนอยู่ในระดับเดียวกันกับเชิงหลังคา เนื่องจากทั้งซุ้มและหลังคาด้านหน้าพังลง จึงไม่อาจสรุปได้ว่าส่วนที่ย่อมุม ซึ่งตอนล่างเป็นลักษณะเดียวกันเสาซุ้ม แต่ส่วนบนอยู่ในระดับของเชิงหลังคาและการประดับลูกแก้วอกไก่ต่างไปจากเสาซุ้มด้านในนั้น จะเป็นส่วนของซุ้มหรือส่วนของผนังย่อมุมรับหลังคาชั้นซ้อนกันแน่

เทคนิคการก่อสร้าง มณฑปใช้โครงสร้างระบบผนังรับน้ำหนัก ก่อด้วยศิลาแลงสอปูน โดยทั่วไปใช้ระเบียงอิงลิชบอนด์ (English Bond) แต่ไม่เคร่งครัด มีการใช้เทคนิคการก่อตะแคงหันหัวออกตรงบัวเชิงพลังคา หลังคาก่อเป็นสันเหลื่อมกันขึ้นไปและปาดศิลาแลงให้โค้งเรียบไปชนกันตรงยอด ตอนช่วงบนใช้ระเบียบก่อแบบหันหัวออกและขนาดศิลาแลงบางก้อนก็ยาวกว่าปกติ ซึ่งทำให้สามาระยื่นเหลี่ยมออกมาได้มาก ผนังห้องภายในปาดเป็นเส้นโค้งเรียบ ฝีมือการก่ออยู่ในขั้นดี

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. “วัดสระไข่น้ำ ตต.1.” ใน ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์). เข้าถึงเมื่อ 2 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/fad50/fad/display_data.aspx?id=0004295

กรมศิลปากร. ทำเนียบโบราณสถานศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2535.

ไกรสินธุ์  อุ่นใจจินต์. “ลักษณะ เจดีย์ทรงระฆัง 3 แบบ ที่ศรีสัชนาลัย = Three types of the bell-shaped chedis at Si Satchanalai.” เมืองโบราณ 17, 2 (เม.ย. - มิ.ย. 2534) : 54-62.

คณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์เอกลักษณ์และภูมิปัญญา จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2544.

จุฬรักษ์ ดำริห์กุล. ศรีสัชนาลัย มรดกโลกทางวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพร้าว, 2537.

ทรงยศ วีระทวีมาศ.“มณฑปแบบสุโขทัยในศรีสัชนาลัย.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรม) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533.

นารีรัตน์ ปรีชาพีชคุปต์. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร (Guide to Sukhothai Si Satchanalai and Kamphaeng Phet historical parks). กรุงเทพฯ : สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ, 2553.

ประโชติ สังขนุกิจ. นำชมโบราณวัตถุสถาน ในอำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย. พระนคร : กรมศิลปากร, 2513.

ประโชติ สังขนุกิจ. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

พันธลักษณ์. มรดกโลกในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : บ้านหนังสือ 19, 2547.

ภาควิชาศิลปะสถาปัตยกรรม มหาวิทยาลัยศิลปากร. รายงานแบบสำรวจรังวัดโบราณสถานเมืองศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนา ลัย จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : ภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรม คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549.

มานพ ถนอมศรี. ศรีสัชนาลัย : โบราณสถานสามสมัย. กรุงเทพฯ : พี พี เวิลด์ มีเดีย, 2546.

สด แดงเอียด. เมืองเชลียง เชียงชื่น ศรีสัชนาลัย สวรรคโลก. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2536.

สันติ เล็กสุขุม. โบราณสถานกับรูปแบบสันนิษฐานมรดกโลกสุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2551.

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

เอนก สีหามาตย์. มรดกโลก อุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2539.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง