วัดตระพังทอง

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

โบราณสถานวัดตระพังทองตั้งอยู่บนเกาะกลางสระน้ำที่เรียกว่า “ตระพังทอง” ภายในกำแพงเมืองสุโขทัย ในพื้นที่ฝั่งด้านทิศตะวันออกของเมือง ห่างจากกำแพงเมืองชั้นในประมาณ 250 เมตร ปัจจุบันโบราณสถานตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ รามคำแหง ด้านทิศตะวันออกของโบราณสถานเป็นที่ตั้งของ วัดตระพังทอง ที่ยังคงใช้งานอยู่ในปัจจุบัน

เมืองสุโขทัยตั้งอยู่บนที่ราบตะพักลำน้ำ (Terrace) เชิงเขาด้านทิศตะวันออกของเทือกเขาประทักษ์ ตะกอนที่ทับถมจึงประกอบไปด้วยดิน กรวด ทราย ที่ถูกน้ำพัดพามาจากภูเขา

จากเชิงเขา พื้นที่มีความลาดเอียงไปทางทิศตะวันออกสู่แม่น้ำยมที่อยู่ห่างจากตัวเมืองโบราณไปทางทิศตะวันออกประมาณ 11 กิโลเมตร มีลำน้ำสำคัญคือ คลองเสาหอ ซึ่งเป็นลำน้ำสายตรงทางด้านทิศใต้ และคลองแม่ลำพันทางด้านทิศเหนือและตะวันออกของเมือง และไหลลงสู่แม่น้ำยมที่ตัวจังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน

พื้นที่ระหว่างเมืองโบราณสุโขทัยกับแม่น้ำยมเป็นที่ลุ่ม มักมีน้ำท่วมประจำ และบางแห่งมีน้ำแช่ขังอยู่หลายเดือน จึงอาจเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้เมืองเก่าสุโขทัยไม่ได้ตั้งอยู่บนที่ราบริมฝั่งแม่น้ำ

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

63 เมตร

ทางน้ำ

คลองเสาหอ, คลองแม่ลำพัน, แม่น้ำยม

สภาพธรณีวิทยา

เมืองสุโขทัยตั้งอยู่บนที่ราบตะพักลำน้ำ (Terrace) เชิงเขาด้านทิศตะวันออกของเทือกเขาประทักษ์ ซึ่งเป็นเทือกเขาหินตะกอนในยุคเพอร์เมียนและไทรแอสซิก ประกอบไปด้วยเขาหลายลูก ตะกอนที่ทับถมจึงประกอบไปด้วยดิน กรวด ทราย ที่ถูกน้ำพัดพามาจากภูเขา ดินเป็นชุดดินแม่แตง (Mae Taeng series: Mt)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยสุโขทัย

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 20 (อย่างช้า พ.ศ.1927)

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2450

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (2520) ขณะทรงดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ทรงสำรวจเมืองเก่าสุโขทัย รวมถึงวัดตระพังทอง

---

ชื่อผู้ศึกษา : สุภัทรดิศ ดิศกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2521

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : คณะกรรมการกรรมการแห่งชาติว่าด้วยการศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ

ผลการศึกษา :

ศ.ม.จ.สุภัทรดิศ ดิศกุล (2521) ทรงศึกษา รวบรวม และจัดทำเนื้อหาเกี่ยวกับศิลปะสุโขทัย (โครงการอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย)

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : เมืองโบราณ

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม (2540) เผยแพร่หนังสือศิลปะสุโขทัย ซึ่งมีเนื้อหากล่าวถึงวัดตระพังทอง

---

ชื่อผู้ศึกษา : ศักดิ์ชัย สายสิงห์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : สำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ (2547) ศึกษาวิจัยศิลปะสุโขทัยจากหลักฐานโบราณคดีจารึกและศิลปกรรม รวมทั้งวัดตระพังทอง

---

ชื่อผู้ศึกษา : พิเศษ เจียจันทร์พงษ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ นักโบราณคดีกรมศิลปากร รวบรวมและศึกษาข้อมูลโบราณสถานในอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย ศรีสัชนาลัย และกำแพงเพชร แล้วเผยแพร่ในเอกสาร “นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร”

---

ชื่อผู้ศึกษา : ปัทมา เอกม่วง

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : ศึกษาความเชื่อ, ประวัติศาสตร์ศิลปะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ปัทมา เอกม่วง (2549) เสนอวิทยานิพนธ์ต่อ ม.ศิลปากร เพื่อสำเร็จปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ เรื่อง “การเปรียบเทียบรูปแบบทางศิลปกรรมบนรอยพระพุทธบาทที่วัดศรีโคมคำ จังหวัดพะเยาและที่วัดตระพังทอง จังหวัดสุโขทัย” พบว่าคติการสร้างและรูปแบบทางศิลปะของรอยพระพุทธบาททั้งสองแห่งนั้น เหมือนกันหรือคล้ายคลึงกัน สร้างขึ้นในสมัยสุโขทัยเช่นเดียวกัน

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

โบราณสถานวัดตระพังทองตั้งอยู่บนเกาะกลางสระน้ำที่เรียกว่า “ตระพังทอง” ภายในกำแพงเมืองสุโขทัย ในพื้นที่ฝั่งด้านทิศตะวันออกของเมือง ห่างจากกำแพงเมืองชั้นในประมาณ 250 เมตร

ในพระราชนิพนธ์ “เที่ยวเมืองพระร่วง” ทรงกล่าวไว้ว่าเป็นวัดที่ตั้งอยู่บนเกาะที่มีตระพังล้อมรอบ มีพระสงฆ์จำพรรษาอยู่ มีเจดีย์ทรงระฆังก่อด้วยอิฐเป็นประธาน ฐานก่อด้วยศิลาแลง องค์เจดีย์ก่อด้วยอิฐ มีเจดีย์บริวาร 8 องค์ ที่ทรุดโทรมอย่างมาก ทรงสันนิษฐานว่าวัดนี้ไม่น่าจะเก่าและสำคัญมากนัก (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว 2520 : 35)

คติการสร้างวัดบนเกาะที่มีน้ำล้อมอรอบที่น่าจะมีแบบอย่างมาจากลังกา ได้พบอีกแห่งหนึ่งกลางเมืองสุโขทัย ได้แก่ วัดสระศรี นอกจากนี้ทั้งสองวัดยังมีเจดีย์ทรงระฆังเป็นเจดีย์ประธานเหมือนกัน จึงน่าจะมีคติ รูปแบบ และระยะเวลาในการก่อสร้างที่สัมพันธ์กันด้วย (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 : 30)

รูปแบบของเจดีย์ทรงระฆังจัดเป็นลักษณะเฉพาะของเจดีย์ทรงระฆังสมัยสุโขทัย กล่าวคือมีส่วนที่เป็นฐานบัวคว่ำ-บัวหงายเตี้ยๆ มีบัวถลา 3 ฐาน รองรับองค์ระฆัง และมีบัลลังก์อยู่ในผังสี่เหลี่ยม ลักษณะนี้น่าจะเป็นรูปแบบที่ได้รับความนิยมในสมัยสุโขทัย อย่างช้าอยู่ในช่วง พ.ศ.1927 โดยเปรียบเทียบกับเจดีย์วัดช้างล้อมที่สุโขทัยที่มีจารึกการสร้างในปีดังกล่าว หรืออาจจะมีมาก่อนหน้านี้แล้ว

โบสถ์ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของเจดีย์ ในปัจจุบันสภาพค่อนข้างสมบูรณ์ เนื่องจากราว 100 ปีก่อน พระยารณชัยชาญยุทธ (ครุฑ) เจ้าเมืองสุโขทัยเก่า ซึ่งได้เคยบรรพชาเป็นสามเณรอยู่ ณ วัดแห่งนี้ ได้เรี่ยไรทรัพย์ก่อสร้างโบสถ์ขึ้น โดยก่อลงบนฐานรากฐานโบสถ์เก่าสมัยสุโขทัย (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว 2520 : 35 ; พิเศษ เจียจันทร์พงษ์  2546 : 17)

รอยพระบาทที่ประดิษฐานภายในวัดตระพังทองหลาง ทำด้วยแผ่นหินสีเทา ขนาดกว้าง 19 นิ้ว ยาว 59 นิ้ว เป็นรอยพระพุทธบาทข้างขวา สลักลวดลายมงคล 108  

ลวดลายเทวดาและพระสาวกกำลังพนมมือที่สลักอยู่บนรอยพระพุทธบาทนั้น ลักษณะส่วนพระชงฆ์ (ต้นขา) พระบาท และชายผ้า มีลักษณะคล้ายกับภาพสลักดุนนูนบนแผ่นทองจังโกที่ประดับพระธาตุหริภุญชัย ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ สันนิษฐานว่าอาจมีความเกี่ยวข้องกัน และหากรอยพระบาทชิ้นนี้คือหนึ่งในหลายรอยที่กล่าวว่าสร้างขึ้นในสมัยพญาลิไทย ก็น่าจะสัมพันธ์กันทางด้านรูปแบบและระยะเวลาด้วย (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 : 30-31)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมทรัพยากรธรณี. การจำแนกเขตเพื่อการจัดการด้านธรณีวิทยา และทรัพยากรธรณี จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : กรมทรัพยากรธรณี, 2551.

ปัทมา เอกม่วง. “การเปรียบเทียบรูปแบบทางศิลปกรรมบนรอยพระพุทธบาทที่วัดศรีโคมคำ จังหวัดพะเยาและที่วัดตระพังทอง จังหวัดสุโขทัย.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์ศิลปะ) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549.

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว. เที่ยวเมืองพระร่วง. กรุงเทพฯ : กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2520.

พิเศษ เจียจันทร์พงษ์. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2546.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. ศิลปะสุโขทัย : บทวิเคราะห์หลักฐานโบราณคดี จารึกและศิลปกรรม. กรุงเทพฯ : สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะสุโขทัย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2540.

สันติ เล็กสุขุม. งานช่างหลวงแผ่นดิน. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2542.

สันติ เล็กสุขุม. โบราณสถานกับรูปแบบสันนิษฐาน มรดกโลก สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2551.

สุภัทรดิศ ดิศกุล, ม.จ. ศิลปสุโขทัย. กรุงเทพฯ :คณะกรรมการฝ่ายวัฒนธรรม ยูเนสโก, 2521.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง