วัดสระศรี

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

โบราณสถานวัดสระศรีตั้งอยู่ภายในเมืองสุโขทัย กลางตระพังตระกวน ตระพังขนาดใหญ่ที่ตั้งอยู่เกือบกึ่งกลางเมือง ภายในเขตอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย อยู่ห่างจากประตูศาลหลวง ประตูเมืองทางทิศเหนือ มาทางทิศใต้ประมาณ 400 เมตร ห่างจากประตูอ้อ ประตูเมืองด้านทิศตะวันตก มาทางตะวันออกประมาณ 450 เมตร ทางทิศตะวันตกของวัดตระกวน ทางทิศเหนือของวัดชนะสงคราม และตะวันตกเฉียงเหนือของวัดมหาธาตุ

เมืองสุโขทัยตั้งอยู่บนที่ราบตะพักลำน้ำ (Terrace) เชิงเขาด้านทิศตะวันออกของเทือกเขาประทักษ์ ตะกอนที่ทับถมจึงประกอบไปด้วยดิน กรวด ทราย ที่ถูกน้ำพัดพามาจากภูเขา

จากเชิงเขา พื้นที่มีความลาดเอียงไปทางทิศตะวันออกสู่แม่น้ำยมที่อยู่ห่างจากตัวเมืองโบราณไปทางทิศตะวันออกประมาณ 11 กิโลเมตร มีลำน้ำสำคัญคือ คลองเสาหอ ซึ่งเป็นลำน้ำสายตรงทางด้านทิศใต้ และคลองแม่ลำพันทางด้านทิศเหนือและตะวันออกของเมือง และไหลลงสู่แม่น้ำยมที่ตัวจังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน

พื้นที่ระหว่างเมืองโบราณสุโขทัยกับแม่น้ำยมเป็นที่ลุ่ม มักมีน้ำท่วมประจำ และบางแห่งมีน้ำแช่ขังอยู่หลายเดือน จึงอาจเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้เมืองเก่าสุโขทัยไม่ได้ตั้งอยู่บนที่ราบริมฝั่งแม่น้ำ

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

62 เมตร

ทางน้ำ

คลองเสาหอ, คลองยาง, แม่น้ำยม

สภาพธรณีวิทยา

เมืองสุโขทัยตั้งอยู่บนที่ราบตะพักลำน้ำ (Terrace) เชิงเขาด้านทิศตะวันออกของเทือกเขาประทักษ์ ซึ่งเป็นเทือกเขาหินตะกอนในยุคเพอร์เมียนและไทรแอสซิก ประกอบไปด้วยเขาหลายลูก ตะกอนที่ทับถมจึงประกอบไปด้วยดิน กรวด ทราย ที่ถูกน้ำพัดพามาจากภูเขา ดินเป็นชุดดินแม่แตง (Mae Taeng series: Mt)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยสุโขทัย

อายุทางโบราณคดี

พ.ศ.1927

ประวัติการศึกษา

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2507

ผลการศึกษา :

นางหลิ่น ปรีชาชาติ ทูลเกล้าฯ ถวายศิลาจารึกหลักที่ 94 จารึกลานทองคำแด่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว โดยเป็นจารึกที่น่าจะพบจากการลักลอบขุดเจดีย์ ทำให้ผู้มอบระบุแต่เพียงว่าพบบริเวณตระพังสระศรีจากการขุดถนนระหว่างวัดมหาธาตุกับวัดสระศรี (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 : 69)

---

ชื่อผู้ศึกษา : ประสาร บุญประคอง

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2513

วิธีศึกษา : ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ประสาร บุญประคอง ศึกษาและเผยแพร่ผลการศึกษาจารึกลานทองคำ

---

ชื่อผู้ศึกษา : สุภัทรดิศ ดิศกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2521

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : คณะกรรมการกรรมการแห่งชาติว่าด้วยการศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ

ผลการศึกษา :

ศ.ม.จ.สุภัทรดิศ ดิศกุล (2521) ทรงศึกษา รวบรวม และจัดทำเนื้อหาเกี่ยวกับศิลปะสุโขทัย (โครงการอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย)

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : เมืองโบราณ

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม (2540) เผยแพร่หนังสือศิลปะสุโขทัย ซึ่งมีเนื้อหากล่าวถึงวัดสระศรี

---

ชื่อผู้ศึกษา : ประเสริฐ ณ นคร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ศึกษาเอกสาร/จารึก

ผลการศึกษา :

ประเสริฐ ณ นคร ศึกษาและเผยแพร่ผลการศึกษาจารึกลานทองคำในงานปาฐกถา ศิลป์ พีระศรี ครั้งที่ 6 ณ มหาวิทยาลัยศิลปากร

---

ชื่อผู้ศึกษา : ศักดิ์ชัย สายสิงห์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : สำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ (2547) ศึกษาวิจัยศิลปะสุโขทัยจากหลักฐานโบราณคดีจารึกและศิลปกรรม รวมทั้งวัดสระศรี

---

ชื่อผู้ศึกษา : พิเศษ เจียจันทร์พงษ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ นักโบราณคดีกรมศิลปากร รวบรวมและศึกษาข้อมูลโบราณสถานในอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย ศรีสัชนาลัย และกำแพงเพชร แล้วเผยแพร่ในเอกสาร “นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร”

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2551

วิธีศึกษา : ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : บริษัท ปตท. สำรวจและผลิตปิโตรเลียม จำกัด (มหาชน), กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม (2551) สร้างแบบสันนิษฐานของวัดสระศรี

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

โบราณสถานวัดสระศรีตั้งอยู่ภายในเมืองสุโขทัย กลางตระพังตระกวน สระน้ำที่มีขนาดใหญ่ที่สุดที่ตั้งอยู่เกือบกึ่งกลางเมือง อยู่ห่างจากประตูศาลหลวง ประตูเมืองทางทิศเหนือ มาทางทิศใต้ประมาณ 400 เมตร ห่างจากประตูอ้อ ประตูเมืองด้านทิศตะวันตก มาทางตะวันออกประมาณ 450 เมตร ทางทิศตะวันตกของวัดตระกวน ทางทิศเหนือของวัดชนะสงคราม และตะวันตกเฉียงเหนือของวัดมหาธาตุ

สิ่งสำคัญของวัดประกอบด้วย เจดีย์ประธาน วิหาร เจดีย์บริวาร และโบสถ์กลางน้ำ ก่อน พ.ศ.2521 ถนนจรดวิถีถ่องตัดผ่านกลางวัด กรมศิลปากรได้ปรับปรุงทัศนียภาพเพื่อรักษาโบราณสถานโดยขุดรื้อถนนออก แล้วสร้างถนนเลียบสระน้ำขึ้นแทน (พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ 2546 : 16)

เจดีย์ประธานเป็นเจดีย์ทรงระฆังกลม หรือทรงลังกา มีระเบียงล้อมรอบ ซึ่งเชื่อว่าเคยมีแถวพระพุทธรูปประดิษฐานอยู่ (สันติ เล็กสุขุม 2551 : 45) เจดีย์รูปทรงนี้เป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่แสดงถึงการรับพุทธศาสนาจากลังกาของสุโขทัย (พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ 2546 : 16)

วิหารอยู่ทางด้านหน้าหรือทางตะวันออกของเจดีย์ประธาน ส่วนท้ายวิหารล้ำผ่านระเบียงคดเข้ามาในบริเวณของเจดีย์ประธาน เป็นแบบแผนที่พบทั่วไปในวัดสำคัญของสมัยสุโขทัย (สันติ เล็กสุขุม 2551 : 45)

เจดีย์บริวารตั้งอยู่ทางทิศใต้ของเจดีย์ประธาน เป็นเจดีย์ห้ายอด คือยอดประธานหนึ่ง และยอดบริวารอีกสี่ ซึ่งประดับเหนือสันหลังคาจตุรมุขององค์เจดีย์ (สันติ เล็กสุขุม 2551 : 45) ส่วนเจดีย์รายองค์อื่นๆ ที่ปรากฏส่วนฐานแต่ไม่สามารถระบุสัณฐานได้แน่ชัด ประดิษฐานอยู่ทางทิศตะวันตกของเจดีย์ประธาน 1 องค์ ทางทิศตะวันตกของเจดีย์บริวาร 3 องค์

อุโบสถตั้งอยู่บนเกาะกลางน้ำ แยกออกจากสิ่งก่อสร้างอื่นๆ เป็นความเชื่อถือแบบพระพุทธศาสนาที่ใช้น้ำในความหมายของความบริสุทธิ์ของขอบเขตที่กันไว้เป็นเขตสำหรับให้พระสงฆ์ทำสังฆกรรม เรียกว่า นทีสีมา (พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ 2546 : 16) ซึ่งเป็นคตินิยมหนึ่งของลังกา ลักษณะอาคารน่าจะเป็นอาคารโถง (สันติ เล็กสุขุม 2551 : 45)

เมื่อ พ.ศ.2507 นางหลิ่น ปรีชาชาติ ทูลเกล้าฯ ถวาย “ศิลาจารึกหลักที่ 94 จารึกลานทองคำ” แด่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เป็นจารึกที่น่าจะพบจากการลักลอบขุดเจดีย์ ทำให้ผู้มอบระบุแต่เพียงว่าพบบริเวณตระพังสระศรีจากการขุดถนนระหว่างวัดมหาธาตุกับวัดสระศรี (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 : 69)

จารึกระบุปีที่สร้างคือ พ.ศ.1927 ใจความสำคัญของจารึกหลักนี้คือ “...พระมหาสังฆราชเจ้าครูแก่มหาธรรมราชา ให้เอาหินผามากระทำเป็นเจดีย์ 4 ด้านพระธาตุแห่งมหาธรรมราชา ด้วยกว้างได้ 14 วา 2 ศอก สูง 17 วาค่าแขน...”

ศ.ดร.ประเสริฐ ณ นคร (2545 : 14-15) สันนิษฐานว่าจารึกหลักนี้น่าจะมาจากเจดีย์ราย (เจดีย์ประจำทิศ) วัดมหาธาตุสุโขทัย โดยการคำนวณจากขนาดของเจดีย์ กว้าง 14 วา 2 ศอก คือ 26.97 เมตร สูง 17 วา ค่าแขน คือ 32.55 เมตร ซึ่งกลุ่มเจดีย์ประธานมีฐาน (ไพที) กว้าง 27 เมตร และเจดีย์ประธานสูง 29 เมตร ถ้ารวมความสูงที่ถูกทับถมโดยฐานไพทีอีกประมาณ 2 เมตร ก็จะประมาณ 31 เมตร ใกล้เคียงกับที่กล่าวถึงในศิลาจารึก ดังนั้นเจดีย์ประธานที่วัดมหาธาตุสุโขทัยนี้น่าจะสร้างขึ้นในสมัยของพญาลิไทยและพระเจดีย์รายสร้างโดยมหาสังฆราชครูของพญาลิไทยใน พ.ศ.1927 (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 : 69)

อย่างไรก็ตาม ศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม (2544 : 49) ได้เคยเสนอความเห็นว่าชุดเจดีย์ประธานและเจดีย์ราย (ประจำมุมและประจำทิศ) ทั้ง 8 องค์นี้น่าจะสร้างขึ้นในคราวเดียวกัน โดยใช้หลักฐานทางรูปแบบศิลปกรรมเป็นหลักในการศึกษา ซึ่งเชื่อว่าฐานล่างสุดของเจดีย์ทั้งหมดถูกสร้างหุ้มขึ้นใหม่ด้วยฐานไพทีที่มีพระสาวกลีลาล้อมรอบ และยังเชื่อต่อไปอีกว่าเจดีย์ประธานเดิมนั้นถูกสร้างครอบด้วยเจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมที่อาจมีมาก่อนสมัยพญาลิไทย (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 : 70)

นอกจากนี้ หลักฐานสำคัญจากกรุเจดีย์วัดสระศรีที่จัดแสดงอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติรามคำแหง ได้แก่ สถูปจำลองบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ภายในเจดีย์มีวัตถุทรงกรวย เชื่อว่าเป็นที่ครอบภาชนะบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ และเชื่อว่าจารึกลานทองที่นางหลิ่น ปรีชาชาติ นำขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ที่กล่าวว่าได้มาจากบริเวณใกล้กับวัดสระศรีนั้น แต่เดิมอาจบรรจุอยู่ในนี้ด้วย (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 : 70)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมทรัพยากรธรณี. การจำแนกเขตเพื่อการจัดการด้านธรณีวิทยา และทรัพยากรธรณี จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : กรมทรัพยากรธรณี, 2551.

ประสาร บุญประคอง. “จารึกลานทองคำ.” ประชุมศิลาจารึกภาคที่ 4 : ประมวลจารึกที่พบในภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคตะวันออก และภาคกลางของประเทศไทย อันจารึกด้วยอักษร และ ภาษาไทย, ขอม, มอญ, บาลีสันสกฤต. พระนคร : คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม และโบราณคดี สำนักนายกรัฐมนตรี, 2513 : 57-59.

ประเสริฐ ณ นคร. จารึกกับประวัติศาสตร์ศิลปะ. ปาฐกถา ศิลป์ พีระศรี ครั้งที่ 6. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

พิเศษ เจียจันทร์พงษ์. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2546.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. ศิลปะสุโขทัย : บทวิเคราะห์หลักฐานโบราณคดี จารึกและศิลปกรรม. กรุงเทพฯ : สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะสุโขทัย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2540.

สันติ เล็กสุขุม. งานช่างหลวงแผ่นดิน. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2542.

สันติ เล็กสุขุม. “เจดีย์บริวารประจำทิศทั้งแปดและพระศรีมหาธาตุ วัดพระศรีมหาธาตุ สุโขทัย.” เมืองโบราณคดี 27, 3 (กรกฎาคม-กันยายน 2544) : 44-50.

สันติ เล็กสุขุม. โบราณสถานกับรูปแบบสันนิษฐาน มรดกโลก สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2551.

สุภัทรดิศ ดิศกุล, ม.จ. ศิลปสุโขทัย. กรุงเทพฯ :คณะกรรมการฝ่ายวัฒนธรรม ยูเนสโก, 2521.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง