วัดเจดีย์เจ็ดแถว บน.2

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

เจดีย์วัดเจ็ดแถวเป็นโบราณสถานร้าง ปัจจุบันตั้งอยู่ในอำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย อยู่ในพื้นที่กลางเมืองศรีสัชนาลัยค่อนมาทางทิศใต้ ด้านหน้าโบราณสถานวัดช้างล้อม ติดกับโบราณสถานวัดสวนแก้วอุทยานใหญ่และโบราณสถานวัดนางพญา หันหน้าวัดไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ ห่างจากแม่น้ำยมมาทางทิศตะวันตกประมาณ 370 เมตร ภายในวัดมีเจดีย์แบบต่างๆ และเจดีย์ที่เป็นเจดีย์หลักของวัดนี้เป็นเจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์หรือทรงดอกบัวตูมขนาดใหญ่ มีเจดีย์ราย 26 องค์

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

76 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำยม

สภาพธรณีวิทยา

ลักษณะทางธรณีวิทยาบริเวณอำเภอศรีสัชนาลัย มีสภาพเป็นหินเชล (Shale) สี Olive หรือสี Grey จนถึงสี Dark Grey พบเป็นผืนใหญ่ตั้งแต่พื้นที่ นอกจากนี้ยังพบว่ามีลักษณะ ของหินปูน (Limestone) สีจาง เนื้อละเอียดแทรกอยู่บริเวณตอนกลางของต้นน้ำห้วยแม่สานอีกด้วย

ลักษณะทางปฐพีวิทยานั้น เป็นดินที่เกิดอยู่กับที่ (Residual soil) เกือบทั้งสิ้น เนื่องจากพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ภูเขาที่มีความลาดชัน จึงจัดหน่วยของดินนี้ไว้เป็นที่ลาดเชิงซ้อน (Slope complex) ดินที่เกิดขึ้นจึงเป็นดินที่เกิดอยู่กับที่ที่มีการพัฒนาดินไปได้ค่อนข้างดี ดินเหล่านี้ มีป่าเบญจพรรณขึ้น ปกคลุมโดยทั่วไป มีความชื้นค่อนข้างสูง

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยสุโขทัย

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 19-20

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2478

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานระดับชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ลงวันที่ 8 มีนาคม พ.ศ.2478 หน้า 3701 ในขณะนั้นเพียงแต่ประกาศแค่ชื่อเท่านั้น (ชื่อที่ใช้ในประกาศฯ คือ พระเจดีย์เจ็ดแถว) ยังไม่ได้กำหนดขอบเขตโบราณสถานแต่อย่างใด โดยวัดเจดีย์เจ็ดแถว เป็นหนึ่งในรายชื่อโบราณสถานที่ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานในครั้งนั้น

---

ชื่อผู้ศึกษา : พิทยา ดำเด่นงาม, ประโชติ สังขนุกิจ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2508, พ.ศ.2509, พ.ศ.2510, พ.ศ.2511, พ.ศ.2512

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พิทยา ดำเด่นงาม และ ประโชติ สังขนุกิจ เป็นผู้เรียบเรียงรายงานการสำรวจและขุดแต่งบูรณะโบราณวัตถุสถานเมืองเก่า กำแพงเพชร เมืองศรีสัชชนาลัย พ.ศ.2508-2512. โดย คณะกรรมการปรับปรุงบูรณะโบราณสถาน จังหวัดสุโขทัยและจังหวัดกำแพงเพชร กรมศิลปากร โดยพิมพ์เผยแพร่เมื่อ พ.ศ.2514

---

ชื่อผู้ศึกษา : พนิตา อุตตะโมต

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ประวัติศาสตร์, ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

พนิตา อุตตโมต. “พระเจดีย์ที่วัดเจดีย์เจ็ดยอด” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2519.

---

ชื่อผู้ศึกษา : สมคิด จิระทัศนกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2529

วิธีศึกษา : สำรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สมคิด จิระทัศนกุล สาขาประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรม คณะสถาปัตยกรรม มหาวิทยาลัยศิลปากร ดำเนินการสำรวจวัดเจดีย์เจ็ดแถว เพื่อนำไปสู่การอนุรักษ์ โดยตีพิมพ์เผยแพร่ ในปี พ.ศ.2529

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2531

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 105 ตอนที่ 57 ลงวันที่ 12 เมษายน 2531 หน้า 2876 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 28,217 ไร่ หรือ 45.14 ตารางกิโลเมตร มี โบราณสถาน 283 แห่ง ทั้งในและนอกกำแพงเมือง โดยวัดเจดีย์เจ็ดแถวเป็นส่วนหนึ่งของอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2532

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สันติ เล็กสุขุม ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ตีพิมพ์เผยแพผลการวิจัยเรื่องเจดีย์สมัยสุโขทัยที่วัดเจดีย์เจ็ดแถว

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2534

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สันติ เล็กสุขุม เผยแพร่เอกสารทางวิชาการ เรื่อง เจดีย์สมัยสุโขทัยที่วัดเจดีย์เจ็ดแถว เมื่อพ.ศ.2534

---

ชื่อผู้ศึกษา : ม.ศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : สำรวจ, ทำผัง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภาควิชาศิลปะสถาปัตยกรรม คณะสถาปัตยกรรม มหาวิทยาลัยศิลปากรเผยแพร่ รายงานแบบสำรวจรังวัดโบราณสถานเมืองศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย ในปี พ.ศ. 2549

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2551

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม จัดทำรูปแบบสันนิษฐานของโบราณสถาน ของพื้นที่มรดกโลกสุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร และตีพิมพ์เผยแพร่

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดเจดีย์เจ็ดแถว ตั้งอยู่ภายในเมืองศรีสัชนาลัย ในพื้นที่บริเวณกลางเมือง ตั้งอยู่ในแนวเดียวกันกับวัดช้างล้อม วัดนางพญา และวัดสวนแก้วอุทยานใหญ่ (วัดช้างล้อมตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือสุด ถัดมาเป็นวัดเจดีย์เจ็ดแถว วัดสวนแก้วอุทยานใหญ่ และวัดนางพญาที่ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้สุด)

ประวัติความเป็นมาของวัดเจดีย์เจ็ดแถว ไม่ปรากฏในพงศาวดาร แต่ในหนังสือเรื่อง “พระร่วงเที่ยวเมืองพระร่วง” ได้กล่าวถึงประวัติวัดนี้ไว้เพียงเล็กน้อยว่า “วัดเจ็ดแถวนี้ เดิมเรียกว่า วัดกัลยานิมิต เพราะว่า นางพระยาธิดาแห่งพระมหาธรรมราชา (บาธรรมราช) เป็นผู้สร้างขึ้น” (พนิตา อุตตะโมต 2519 : 11)

พระราชวินิจฉัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวในหนังสือ เที่ยวเมืองพระร่วง ว่า "วัดเจดีย์เจ็ดแถวนี้เป็นวัดใหญ่ เพราะฉะนั้นจำจะต้องลองสันนิษฐานดูว่าเป็นของใคร นายเทียนกล่าวว่า วัดนี้เดิมเขาเรียกว่า วัดกัลยานิมิต เพราะว่านางพญาธิดาแห่งพระมหาธรรมราชา (บาธรรมราช) เป็นผู้สร้างขึ้น นายเทียนอ้างหนังสือที่ไฟไหม้นั้นเป็นพยานอีก" ส่วน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ มีพระวินิจฉัยว่าวัดนี้เป็นวัดที่มีความสวยงามกว่าวัดอื่นๆ อาจเป็นวัดของกษัตริย์ที่ครองเมืองนี้ และเจดีย์รายอื่นๆ คงเป็นที่บรรจุพระอัฐิของเจ้านายในราชวงศ์สุโขทัย

ส่วนชื่อที่เรียกเจ็ดแถวนั้น สันนิษฐานว่า น่าจะเป็นชื่อที่ตั้งขึ้นภายหลังโดยราษฎรในท้องถิ่น  สาเหตุที่เรียกชื่อนี้เนื่องจากพบเจดีย์จำนวนมากมายหลายแถวภายในวัด 

ลักษณะโดยทั่วไปของวัดเจดีย์เจ็ดแถว

            วัดนี้มีกำแพงศิลาแลง 2 ชั้น คือ ชั้นนอก ขนาดกว้าง 97.80 เมตร ยาว 145.50 เมตร ชั้นในกว้าง 58.70 เมตร ยาว 94.80 เมตร กำแพงในแต่ละชั้นปรากฏทางเข้าทั้ง 4 ด้าน กำแพงชั้นในทำเป็นซุ้มประตูทางเข้าด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ, ทิศตะวันออกเฉียงใต้ และทิศตะวันตกเฉียงใต้  ส่วนทางด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือนั้น เจาะเป็นช่องกำแพงเอาไว้ไม่ได้ทำเป็นซุ้ม  กำแพงทั้งสองชั้นก่อด้วยศิลาแลง  กำแพงชั้นนอกก่อด้วยศิลาแลงลักษณะเป็นแท่งยาว ผังดินเรียงตั้งต่อเรียงกันไปเป็นแถว แล้วทับด้านบนด้วยศิลาแลงรูปสี่เหลี่ยม  ส่วนกำแพงชั้นในก่อด้วยศิลาแลงในลักษณะคล้ายกับการเรียงอิฐ (พนิตา อุตตะโมต 2519 : 12)

สิ่งสำคัญภายในกำแพง คือ เจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ หรือ เจดีย์ทรงดอกบัวตูมขนาดใหญ่ ซึ่งเป็นเจดีย์ประธานของวัดเจ็ดแถวแห่งนี้  ฐานพระเจดีย์เป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสกว้างด้านละ 13.50 เมตร มีระเบียงคดล้อมรอบ มีแท่นบูชาอยู่ทั้ง 4 ทิศ โดยเฉพาะทางด้านหน้า คือ ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ ปรากฏแท่นบูชาขนาดใหญ่กว่าทางด้านอื่นๆ  ทางด้านหน้าของเจดีย์ปรากฏวิหารที่เชื่อมต่ออกไปจากตัวระเบียงที่ฐานเจดีย์ ลักษณะเป็นวิหารขนาด 11 ห้อง กว้าง 16 เมตร ยาว 47.80 เมตร

กรมศิลปากรดำเนินการขุดแต่งและบูรณะพระวิหารนี้ใน พ.ศ.2509  ปรากฏว่า ภายในวิหารปรากฏร่องรอยถูกไปไหม้บริเวณแท่นบูชา ตรงบริเวณพระประธาน เพราะพบเศษปูน สำริด และเศษขี้เถ้าอยู่เป็นจำนวนมาก (พิทยา ดำเด่นงาม และ ประโชติ สังขนุกิจ 2514 : 35)

เจดีย์ทรงดอกบัวตูมหรือทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ มีลักษณะก็คือ ส่วนล่าง ฐานเขียงมีขนาดใหญ่ตั้งซ้อนเป็นชั้น สอบขึ้นเพื่อรองรับฐานบัวลูกแก้วอกไก่ ส่วนนี้มีผังรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส เป็นแบบแผนเฉพาะของเจดีย์ทรงนี้ และปรากฏอยู่ที่เจดีย์ทรงอื่นบางองค์ของวัดนี้ด้วย ส่วนล่างที่ประกอบชุดฐานดังกล่าว อาจเกี่ยวข้องกับระเบียบของส่วนล่างที่เจดีย์วัดกู่กุด เมืองลำพูน ขั้นบันได 2 ทางที่ด้านหน้าเริ่มสอบจากฐานเขียงชั้นล่างสุดขึ้นมาเกือบบรรจบกันที่ส่วนบนขอฐานบัวลูกแก้วอกไก่ มีอยู่เฉพาะเจดีย์ประธานของวัด และมีอยู่ที่เจดีย์ประธาน (พระศรีมหาธาตุ) ของวัดมหาธาตุสุโขทัย ซึ่งเป็นเจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมเช่นกัน ขั้นบันไดคู่อาจดัดแปลงจากบันไดเดี่ยวของสัตมหาปราสาทที่เมืองโปลลนนารุวะ ประเทศศรีลังกา ซึ่งสร้างขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 17

ส่วนบนของเจดีย์เป็นรูปกลีบขนุนและรูปกลีบบัวที่ประดับเหนือเรือนธาตุ เป็นองค์ประกอบที่เชื่อมโยงให้เกิดความต่อเนื่องระหว่างเรือนธาตุกับส่วนบนทรงดอกบัวตูม สามารถสังเกตเห็นได้ ส่วนบนทรงดอกบัวตูมมีวงคล้ายวงแหวนรียงซ้อนกันเรียวขึ้นไป “ปลี”

สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรพระยานริศรานุวัตติวงศ์ทรงเห็นว่ามีลักษณะ “คล้ายพระเจดีย์ลังกา” เจดีย์ทรงลังกามีองค์ระฆัง บัลลังก์รูปสี่เหลี่ยม และทรงกรวยที่ประกอบด้วยปล้องไฉน ต่อขึ้นไปเป็นปลี ด้วยแหตุนี้ปล้องไฉนและปลีเหนือทรงดอกบัวตูม จึงเทียบได้กับลักษณะที่มีอยู่ขององค์เจดีย์ทรงลังกา

เจดีย์ทรงนี้ที่ปรากฏเป็นเจดีย์รายขนาดเล็กบางองค์ เช่น เจดีย์รายหมายเลข 15,22 ได้รับการดัดแปลงเพิ่มขึ้น โดยทำด้านทั้งสองของส่วนล่างให้เป็นช่องลึก (จรนัม) สำหรับประดิษฐานพระพุทธรูปซึ่งส่วนใหญ่ชำรุด หรือถูกเคลื่อนย้ายไปแล้ว ช่องลึกขอทั้ง 4 ด้านดูคล้ายห้องคูหา ส่วนนี้ของเจดีย์ จึงมีโครงสร้างคล้ายมีเสากลางรองรับน้ำหนักที่กดลงจากส่วนบน

ด้านหลังเจดีย์ประธาน  ปรากฏเจดีย์รายที่มีลักษณะโดดเด่นคือ  เจดีย์รายหมายเลข 33 ลักษณะเป็นเจดีย์ประจำด้าน ทรงปราสาทแบบสุโขทัย คือ มีลักษณะผสมผสานกันระหว่างอิทธิพลศิลปะเขมร ศิลปะล้านนา และศิลปะสุโขทัย และยังเป็นเจดีย์ทรงมณฑปด้วย คือ มีห้องครรภคฤหะสำหรับประดิษฐานพระพุทธรูป แต่มียอดเป็นทรงเจดีย์ ซึ่งมีทั้งหมด 11ยอด ด้านหน้ามีซุ้มประตูสำหรับเข้าห้องคูหา ด้านข้างมีซุ้มปีกนก 2 ซุ้ม ประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นองค์เล็ก ด้านในห้องคูหาหรือห้องครรภคฤหะ ประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นปางประทานอภัย ภายในคูหายังมีภาพจิตรกรรมฝาผนัง สมัยสุโขทัย นับเป็นภาพจิตรกรรมที่เก่าแก่ที่สุด ประมาณปลายพุทธศตวรรษที่ 19 - ต้นพุทธศตวรรษที่ 20 แต่ปัจจุบันเลือนลางจนแทบจะมองไม่เห็นร่องรอยแล้ว

ด้านหลังของเจดีย์ปรากฏซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูปนาคปรก ซึ่งโดยทั่วไปในสมัยสุโขทัยจะไม่นิยมสร้างพระพุทธรูปนาคปรก เมื่อ พ.ศ.2501 พระพุทธรูปองค์นี้มีสภาพสมบูรณ์ กรมศิลปากรจึงได้ทำการจำลองไว้ และในขณะนั้นยังไม่ได้รับการจัดตั้งโครงการอุทยานประวัติศาสตร์ฯ เพื่อดูแลรักษาโบราณสถาน-โบราณวัตถุ ต่อมาเพียง 2-3 ปี กลับมีโจรเข้ามาลักลอบตัดเศียรของหลวงพ่อไป กรมศิลปากรจึงทำการบูรณะโดยถอดพิมพ์จากแบบจำลอง และส่วนของนาคที่ชำรุดไป นำมาต่อเติมให้สมบูรณ์ โดยคงหลักการการอนุรักษ์ให้เห็นความแตกต่างระหว่างของดั้งเดิมกับของใหม่

เจดีย์รายหมายเลข 3 ตั้งอยู่ทางทิศเหนือ ทแยงกับเจดีย์ประธาน เป็นเจดีย์ประจำมุม ทรงปราสาทยอด อันแสดงให้เห็นถึงอิทธิพลของศิลปะพุกาม สังเกตได้จากการประดับซุ้มด้วยลายฝักเพกา การตกแต่งท้องไม้ด้วยลายกากบาท สถูปิกะเป็นทรงสี่เหลี่ยมตกแต่งด้วยปูนปั้นเป็นลายกลีบบัว และองค์ระฆังตกแต่งด้วยรัดอก เจดีย์องค์นี้ทำเป็นซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูปทั้งสี่ด้าน ประกอบด้วย พระพุทธรูปปางเปิดโลก พระพุทธรูปลีลา และพระพุทธรูปปางประทานอภัย แต่ไม่มีองค์ใดที่อยู่ในสภาพสมบูรณ์ มักไม่มีพระเศียร ไม่มีพระกร ไม่มีพระบาท

สาเหตุที่เรียกว่า วัดเจดีย์เจ็ดแถวเนื่องจากได้พบเจดีย์จำนวนมากหลายแถวภายในวัด สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงสันนิษฐานว่า วัดเจดีย์เจ็ดแถวเป็นสถานที่ประดิษฐานพระอัฐิของพระราชวงศ์สุโขทัย เนื่องจากพบเจดีย์รายและวิหารราย รวมทั้งมณฑป เป็นจำนวนมากที่สุดในเขตกำแพงเมือง ถึง ๓๓ องค์ และตำแหน่งที่ตั้งของวัด ยังอยู่ตรงข้ามกับพระราชวังอีกด้วย

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. ทำเนียบโบราณสถานศรีสัชนาลัย.กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2535.

คณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์เอกลักษณ์และภูมิปัญญา จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2544.

ธิดา สาระยา. นำเที่ยวศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : สีดา, 2542.

นารีรัตน์ ปรีชาพีชคุปต์. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร (Guide to           Sukhothai Si Satchanalai and Kamphaeng Phet historical parks). กรุงเทพฯ :      สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ, 2553.

ประโชติ สังขนุกิจ. นำชมโบราณวัตถุสถาน ในอำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย. พระนคร : กรม  ศิลปากร, 2513.

ประโชติ สังขนุกิจ. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย (A guidebook to Si Satchanalai             historical park). กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

พนิตา อุตตะโมต.“พระเจดีย์ที่วัดเจดีย์เจ็ดยอด” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี)   ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2519.

พิทยา ดำเด่นงาม และ ประโชติ สังขนุกิจ. รายงานการสำรวจและขุดแต่งบูรณะโบราณวัตถุสถานเมืองเก่า กำแพงเพชร เมืองศรีสัชชนาลัย พ.ศ.2508-2512. พระนคร : กรมศิลปากร คณะกรรมการปรับปรุงบูรณะโบราณสถาน จังหวัดสุโขทัยและจังหวัดกำแพงเพชร, 2514.

มานพ ถนอมศรี. ศรีสัชนาลัย : โบราณสถานสามสมัย. กรุงเทพฯ : พี พี เวิลด์ มีเดีย, 2546.

ภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรม. รายงานแบบสำรวจรังวัดโบราณสถานเมืองศรีสัชนาลัย อำเภอศรีสัชนา         ลัย จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : ภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรม คณะสถาปัตยกรรม มหาวิทยาลัย          ศิลปากร, 2549.

สด แดงเอียด และคณะ. อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย : เมืองเชลียง เชียงชื่น ศรีสัชนาลัย สวรรค       โลก. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2536.

สมคิด จิระทัศนกุล, กฤษฎา อินทรสถิตย์ และ ทรงยศ วีระทวีมาศ. วัดเจดีย์เจ็ดแถว การสำรวจเพื่อการ       อนุรักษ์.  กรุงเทพฯ : สาขาประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรม  คณะสถาปัตยกรรม มหาวิทยาลัย        ศิลปากร, 2529.

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

สันติ เล็กสุขุม. โบราณสถานกับรูปแบบสันนิษฐานมรดกโลกสุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร.     กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2551.

สันติ เล็กสุขุม. เจดีย์สมัยสุโขทัยที่วัดเจดีย์เจ็ดแถว. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2534.

สันติ เล็กสุขุม. รายงานผลวิจัยเรื่องเจดีย์สมัยสุโขทัยที่วัดเจดีย์เจ็ดแถว. กรุงเทพฯ : ภาควิชาโบราณคดี        มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2532.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง