วัดเจ้าพราหมณ์

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

วัดเจ้าพราหมณ์  เป็นโบราณสถานร้าง ตั้งอยู่ในพื้นที่ด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ภายในเกาะเมืองอยุธยา ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์แล้ว อยู่ติดกับถนนคลองท่อและคลองท่อหรือคลองฉะไกรใหญ่ (อยู่ด้านทิศตะวันตกของคลองและถนน) ในสวนสมเด็จพระศรีนครินทร์ ห่างจากแม่น้ำเจ้าพระยามาทางทิศเหนือประมาณ 450 เมตร

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

3.5-5 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา, แม่น้ำป่าสัก, แม่น้ำลพบุรี, แม่น้ำน้อย, คลองเมือง, คลองท่อ, คลองฉะไกรใหญ่

สภาพธรณีวิทยา

            ที่ราบลุ่มภาคกลางเกิดจากการเคลื่อนไหวของรอยเลื่อนใหญ่ ได้แก่ รอยเลื่อนแม่ปิง(ต่อเลยไปเกือบเชื่อมกับรอยเลื่อนเมย) รอยเลื่อนอุตรดิตถ์ (น้ำปาด) และรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ ในยุคครีเทเชียสตอนปลายถึงยุคเทอร์เชียรี ซึ่งต่อเนื่องจากการเปิดตัวของอ่าวไทยทางใต้และการเกิดแอ่งเทอร์เชียรีในบริเวณภาคเหนือและภาคตะวันตกตอนบนและตามด้วยการเกิดรอยเลื่อนในแนวเหนือ-ใต้ (Bunopas, 1981) การสะสมตัวเกิดขึ้นบนบกแบบเนินตะกอนน้ำพารูปพัด ที่ราบตะกอนน้ำพา ทางน้ำ ทะเลสาบ และแบบกึ่งทางน้ำกับทะเลสาบ

            ลักษณะทางธรณีวิทยา  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา  ตั้งอยู่ในบริเวณที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  ทำให้ลึกลงไปใต้พื้นดินของจังหวัดพระนครศรีอยุธยา  เป็นแหล่งกรวดทรายขนาดใหญ่  เม็ดกรวด และทรายมีขนาดใหญ่และมีลักษณะกลมมน   น้ำบาดาล สะสมตัวอยู่ระหว่างช่องว่างและเม็ดกรวดและทราย  แทรกสลับอยู่กับชั้นดินเหนียว  ทำให้มีชั้นน้ำบาดาลหลายชั้น  และเป็นชั้นน้ำที่แผ่ขยายออกไปในแนวราบอย่างกว้างขวาง  มีคุณสมบัติทางอุทกธรณีวิทยาเฉพาะตัว  ซึ่งเป็นลักษณะที่พบอยู่ในชั้นน้ำบาดาลส่วนใหญ่ของที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  กล่าวคือ  ชั้นน้ำบาดาลแต่ละชั้น  จะมีชั้นดินเหนียวรองรับอยู่ด้านล่าง  และปิดทับอยู่ด้านบน  จัดเป็นชั้นน้ำบาดาลใต้แรงดัน (Confined aquifer)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยอยุธยา, สมัยอยุธยาตอนต้น

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2486

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานระดับชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 60 ตอนที่ 39 ลงวันที่ 20 กรกฎาคม พ.ศ.2486 หน้า 2349 ในขณะนั้น วัดเจ้าพราหมณ์เป็นวัดในประกาศด้วย แต่ประกาศแค่ชื่อเท่านั้น ยังไม่ได้กำหนดขอบเขตโบราณสถานแต่อย่างใด

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 93 ตอนที่ 102 ลงวันที่ 17 สิงหาคม 2519 หน้า 2149 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 1,810 ไร่ โดยวัดเจ้าพราหมณ์เป็นโบราณสถานที่อยู่ในเขตอุทยานประวัติศาสตร์ฯ

---

ชื่อผู้ศึกษา : UNESCO

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2534

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

วัดเจ้าพราหมณ์ เป็นโบราณสถานภายในเขตเกาะเมือง พระนครศรีอยุธยา ซึ่งได้รับการพิจารณาเป็นมรดกโลกเมื่อวันที่ 13 ธันวาคม พ.ศ. 2534

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์ พระนครศรีอยุธยา เพิ่มเติม โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 114 ตอนที่ 6 ง ลงวันที่ 21 มกราคม 2540 หน้า 40 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 3,000 ไร่

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดเจ้าพราหมณ์  หรือ วัดพราหมณ์ (ส่งศรี ประพัฒน์ทอง : มปป.) ตั้งอยู่ในบริเวณสวนสมเด็จพระศรีนครินทร์  ตำบลประตูชัย   อำเภอพระนครศรีอยุธยา  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา  บริเวณนี้แต่เดิมเป็นที่ตั้งของวิทยาลัยเกษตรกรรม  ได้เคยถูกปรับที่ปลูกสวนทดลองของนักเรียนมาแล้ว  ต่อมาได้มีการปรับปรุงพื้นที่ให้เป็นสวนสมเด็จ   ขุดลอกคูคลองเดิมใกล้ๆ บริเวณวัด  ซึ่งติดกับถนนเหล็กหรือถนนตลาดเหล็ก  พบเบ้าโลหะขนาดต่างๆ ตกเกลื่อนกลาด  และมีคลองฉะไกรใหญ่ (ปัจจุบันคนทั่วไปเรียกว่าคลองท่อ) ผ่านด้านหน้าวัด

ในหนังสือประชุมพงศาวดาร เล่ม 37 เรื่องกรุงเก่า กล่าวว่า  “คลองปตูปากท่อ  ตรงมาออกประตูฉะไกรใหญ่  มีตะพานไม้ชื่อตะพานขุนโลก  1  มีตะพานไม้ตรงถนนวัดขวิด (วัดเจ้าพราหมณ์) ข้ามไปวัดกุฎีฉลัก 1  (วัดส้ม)”  ปัจจุบันนี้ยังแลเห็นแนวลำคลองฉะไกรใหญ่ในบางส่วนอยู่

กรมศิลปากรได้ดำเนินการขุดสำรวจบริเวณวัดโดยรอบนี้เมื่อประมาณ ต้นปี พ.ศ.2534 ในบริเวณแนววิหารเดิมด้านทิศใต้ ปรากฏโบราณวัตถุที่สำคัญ รายละเอียดดังนี้

            1. ชิ้นส่วนต้นพระพาหาด้านซ้ายของพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรเปล่งรัศมี  ทำด้วยหิน  เหลืออยู่ยาวประมาณ 21.5 เซนติเมตร  กว้างประมาณ  13.5 เซนติเมตร  บนท่อนพระพาหาสลักรูปพระพุทธรูปปางสมาธิ  ซ้อนกันเป็นชั้นเห็นอยู่ 4 ชั้น  เป็นศิลปะลพบุรี  อายุราวพุทธศตวรรษที่ 18 ลักษณะคล้ายกับพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรเปล่งรัศมี  พบที่ปราสาทเมืองสิงห์  จังหวัดกาญจนบุรี  ปัจจุบันจัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร  และพระโพธิสัตว์อวโลกิเตเศวรเปล่งรัศมี  พบที่โกสินารายณ์  อำเภอบ้านโป่ง  จังหวัดราชบุรี  ปัจจุบันจัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ราชบุรี  จังหวัดราชบุรี 

            2. ประติมากรรมสำริดรูปพระลักษมี ที่บริเวณด้านหน้าองค์ปรางค์ ขนาดสูง 5.9 เซนติเมตร  ฐานกว้าง 2 เซนติเมตร  ศิลปะอินเดียใต้  สมัยราชวงศ์โจฬะ  อายุราวพุทธศตวรรษที่ 18-19  ประทับยืนแบบตริภังค์  (เอียงสะโพกซ้าย)  อยู่บนฐานบัวรองรับด้วยฐานสี่เหลี่ยม  พระกรซ้ายห้อยชิดพระองค์  พระกรขวาถือดอกบัวชูขึ้น  นุ่งพัสตราภรณ์ห้อยหน้าปล่อยชายออก 2 ข้าง  และขมวดที่ชายพกปล่อยทิ้งชายไว้ด้านขวามือ  อาภรณ์ประดับคาดกลางพระอุระ  ต้นพระพาหา  และข้อพระกร  ใส่กุณฑลเป็นตุ้มใหญ่  เกล้าเกศาสูงรัดเกล้าคล้ายบัวสี่กลีบ  ด้านหลังรัดเป็นจุก 

            3. บริเวณใกล้เคียงกันยังได้พบกำไลสำริด 1 คู่  ทำเป็นรูปงูอ้าปากตามลำตัวเป็นเกล็ด  เป็นกำไลขนาดเล็กน่าจะเป็นกำไลสำหรับเด็ก  โบราณวัตถุทั้ง 3 ชิ้นเก็บรักษาอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ จันทรเกษม  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา   ต่อมากรมศิลปากรได้ทำการขุดแต่งบูรณะโบราณสถานแห่งนี้อีกครั้งเมื่อ พ.ศ. 2541

โบราณสถานที่สำคัญของวัดเจ้าพราหมณ์ที่ยังเหลืออยู่  คือปรางค์ประธาน เป็นปรางค์ที่ก่อด้วยอิฐ ฐานของปรางค์ก่ออิฐเรียงอยู่บนแนวฐานล่างซึ่งก่อด้วยศิลาแลง  ลวดลายปูนปั้นติดอยู่ที่ซุ้มชั้นบนของซุ้มทางเข้าด้านหน้าของปรางค์   ลักษณะโครงสร้างและลวดลายปูนปั้นที่ประดับบนโบราณสถานเป็นศิลปะอยุธยาตอนต้น โดยอาจเทียบรูปแบบได้กับลวดลายปูนปั้นประดับปรางค์ในสมัยนั้นเช่นปรางค์วัดส้ม ต่อมาปรากฏร่องรอยว่าได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ โดยการก่อฐานเขียงปิดทับฐานปรางค์องค์เดิมเพื่อเชื่อมกับวิหารในสมัยสุดท้าย ซึ่งน่าจะอยู่ในช่วงอยุธยาตอนปลาย

เดิมวัดเจ้าพราหมณ์อาจเป็นศาสนสถานฮินดู  อย่างไรก็ดีภายในคูหาปรางค์ได้พบชิ้นส่วนพระหัตถ์ทำด้วยปูนปั้น ลักษณะของชิ้นส่วนที่พบนี้ควรเป็นพระหัตถ์ของพระพุทธรูป  ดังนั้นจึงเชื่อว่า หากปรางค์แห่งนี้สร้างให้เป็นเทวสถานก็คงแปลงเป็นพุทธสถานในภายหลัง และไม่พบชิ้นส่วนพระพุทธรูปหรืออื่นใดนอกจากนี้เลย อาจเป็นเพราะได้ถูกรื้อพื้นที่เพื่อปรับเป็นที่ทำการเกษตรกรรมเมื่อครั้งวิทยาลัยเกษตรกรรมตั้งอยู่จนไม่มีอะไรเหลือไว้อีก  แต่จากการขุดค้นของสำนักโบราณคดีที่พบโบราณวัตถุทั้ง 3 ชิ้น ทำให้พอจะสันนิษฐานได้ว่า วัดเจ้าพราหมณ์เป็นวัดที่สร้างขึ้นในสมัยอยุธยาตอนต้น หรืออาจจะมีอายุเก่าขึ้นไปถึงสมัยก่อนพระนครศรีอยุธยาเป็นราชธานีก็เป็นได้

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2551.

กรมศิลปากร. ทะเบียนโบราณสถานทั่วราชอาณาจักร พ.ศ. 2516. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภา,2516.

กรมศิลปากร. ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

ประชุมพงศาวดาร เล่ม 37 เรื่องกรุงเก่า. พระนคร : องค์การค้าของคุรุสภา,2512.

คณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์เอกลักษณ์และภูมิปัญญาจังหวัดพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2544.

น. ณ ปากน้ำ. ศิลปกรรมแห่งอาณาจักรศรีอยุธยา.  กรุงเทพฯ : ธเนศวรการพิมพ์, 2516.

ประทีป เพ็งตะโก. นครประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์สมาพันธ์, 2539.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะอยุธยา. ข้อมูลออนไลน์ เข้าถึงเมื่อวันที่ 01 มีนาคม 2558 แหล่งที่มา https://welovemuseum.files.wordpress.com/2011/02/e0b8a8e0b8b4e0b8a5e0b89be0b8b0e0b8ade0b8a2e0b8b8e0b898e0b8a2e0b8b2.pdf

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

ส่งศรี ประพัฒน์ทอง. วัดเจ้าพราหมณ์. มปป. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา  http://www.literatureandhistory.go.th/

ข่าวที่เกี่ยวข้อง