วัดป่าสัก

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

วัดป่าสักตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกนอกเมืองเชียงแสน ติดกับคูเมือง กำแพงเมือง ประตูป่าสักหรือประตูเชียงแสน และป้อมเชียงแสน สภาพพื้นที่เป็นที่ราบที่เกิดจากการทับถมของตะกอนน้ำพาและตะกอนตะพักลำ ตั้งอยู่ห่างจากแม่น้ำโขงมาทางทิศตะวันตกประมาณ 1 กิโลเมตร ห่างจากแม่น้ำคำมาทางทิศตะวันออกประมาณ 350 เมตร

ปัจจุบันวัดป่าสักเป็นวัดร้าง มีซากและเนินโบราณสถานอยู่ภายในวัดมากมาย ส่วนใหญ่ได้รับการขุดแต่ง บูรณปฏิสังขรณ์ และปรับปรุงภูมิทัศน์แล้ว

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำโขง

สภาพธรณีวิทยา

เมืองเชียงแสนตั้งอยู่ทางฝั่งตะวันตกของแม่น้ำโขง ในที่ราบลุ่มเชียงแสนซึ่งเป็นที่ราบขนาดใหญ่เกิดจากการทับถมของตะกอนน้ำพา โดยเฉพาะกรวดทราย ในยุคควอเทอร์นารี

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

อายุทางตำนาน

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2500

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2525

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2526

วิธีศึกษา : ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2531

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดแต่ง, ปรับปรุงภูมิทัศน์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2534

วิธีศึกษา : ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ปรับปรุงภูมิทัศน์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดป่าสักปัจจุบันเป็นวัดร้าง ประวัติของวัดมีปรากฏในตำนานสิงหนวัติกุมารและประชุมพงศาวดารภาคที่ 61 กล่าวว่ามีพระมหาเถระเจ้าชื่อ พระพุทธโฆษาจารย์ ได้นำพระบรมสารีริกธาตุโคปผกะเบื้องขวา (กระดูกตาตุ่มขวา) ขนาดเท่าเมล็ดถั่วเขียวมาจากเมืองปาฏลีบุตรเพื่อถวายพระเจ้าแสนภู กษัตริย์ผู้ครองเมืองเชียงแสน พระองค์จึงโปรดให้ก่อสร้างพระธาตุเจดีย์ขึ้นบริเวณนอกประตูเมืองเชียงแสน เพื่อบรรจุพระบรมธาตุ จากนั้นจึงโปรดให้สร้างพระอารามที่มีเนื้อที่กว้างด้านละ 50 วา ขึ้นเมื่อ พ.ศ.1838 (หรือ พ.ศ.1871) เสร็จแล้วก็โปรดให้นำต้นสักมาปลูกล้อมรอบพระอารามรวม 300 ต้น จึงมีนามว่า “วัดป่าสัก” นับแต่นั้นเป็นต้นมา พร้อมกันนี้พระเจ้าแสนภูยังทรงแต่งตั้งให้พระพุทธโฆษาจารย์เป็นสังฆราชมหาเถระประจำอยู่พระอารามแห่งนี้

“เมื่อ พ.ศ.1838 มีมหาเถรเจ้าองค์หนึ่งเอาพระบรมธาตุกระดูกตาตีนก้ำขวาแห่งพระพุทธเจ้าใหญ่เท่าเม็ดถั่วกว่าง เอามาแต่เขตเมืองปาฏลีบุตรนั้น เอามาสู่พระยาราชแสนภู แล้วท่านก็พร้อมด้วยมหาเถรเจ้า เอาไปสร้างมหาเจดีย์บรรจุไว้ภายนอกประตูเชียงแสน ด้านเวียงแห่งตนภายตะวันตก ต่อวัดพระหลวงภายนอกที่นั้นแล้ว ก็สร้างให้เป็นความกว้าง 50 วา เอาไม้สักมาปลูกแวดกำแพง 300 ต้น แล้วเรียกว่า วัดป่าสัก ตั้งแต่นั้นมาแล แล้วก็สร้างกุฏิให้เป็นทานแก่มหาเถรเจ้าตนชื่อว่า พุทธโฆษาจารย์นั้นอยู่สถิตที่นั้น ก็อภิเษกขึ้นเป็นสังฆราชมหาเถรอยู่ยังตราบป่าสักที่นั่น”

โบราณสถานสำคัญที่สุดของวัดคือ เจดีย์หรือพระธาตุประธานของวัด เป็นเจดีย์สมัยล้านนาในระยะแรก อายุราวต้นพุทธศตวรรษที่ 20

จากรายงานการขุดแต่งวัดป่าสัก เมื่อ พ.ศ.2535 นักโบราณคดีพบโบราณวัตถุจำนวนมาก เช่น ชิ้นส่วนประกอบฉัตรที่ฉลุลายดอกไม้ แผ่นโลหะดุนลายดอกบัวปิดทอง แผ่นทองจังโก (ลักษณะเป็นแผ่นทองเหลืองทาด้วยน้ำยาและปิดทอง) รวมถึงพบสถูปจำลองหินทราย เศียรพระพุทธรูป ชิ้นส่วนพระเพลาหรือหน้าตักพระพุทธรูปหินทรายปางมารวิชัย อิฐเผาแกร่งขูดขีดลายคล้ายรูปมังกร เบี้ยดินเผาลักษณะเป็นเบี้ยกลม ฝนเรียบทุกด้านขอบโค้งมน เนื้อสีส้ม

นอกจากนี้ ยังพบภาชนะดินเผาอีกจำนวนหนึ่ง ได้แก่ เศษเครื่องถ้วยเขียนลายสีดำเคลือบจากเตาเวียงกาหลง เศษเครื่องถ้วยประเภทเคลือบสีเขียวจากเตาวังเหนือ (ลำปาง) เศษเครื่องถ้วยประเภทเคลือบสีเขียวจากเตาสันกำแพง (เชียงใหม่) ไหดินเผาไม่เคลือบแบบพื้นเมือง และกระปุกลายครามเขียนลายเป็ดกลางสระบัวสมัยราชวงศ์หมิง (พ.ศ.1911-2187)

โบราณวัตถุที่สำคัญอีกส่วนหนึ่งคือลวดลายปูนปั้นจำนวนมาก เช่น ลายเกียรติมุขปูนปั้น ชิ้นส่วนเทวดาปูนปั้น ปูนปั้นประดับซุ้มโขง ได้แก่ ลายประจำยาม ลายดอกไม้ ลายเครือเถา ลายครุฑ ลายมังกร และลายรูปนาค 3 เศียร เป็นต้น

สำหรับปูนปั้นชิ้นสำคัญของเจดีย์วัดป่าสักที่จัดแสดงไว้ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เชียงแสน ได้แก่ ปูนปั้นรูปครุฑยุดนาค และปูนปั้นรูปหน้ากาล เป็นที่ยอมรับกันว่างานปูนปั้นประดับวัดป่าสักถูกสร้างสรรค์ด้วยฝีมือประติมากรชั้นครู รูปทรงมีโครงสร้างและปริมาตรชัดเจนมีสัดส่วน มีจังหวะในการจัดลำดับและการจัดวาง นับว่าเป็นงานซึ่งแสดงสุนทรียภาพชั้นสูง

วัดป่าสักตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกนอกเมืองเชียงแสน ติดกับคูเมือง กำแพงเมือง ประตูป่าสักหรือประตูเชียงแสน และป้อมเชียงแสน สภาพพื้นที่เป็นที่ราบที่เกิดจากการทับถมของตะกอนน้ำพาและตะกอนตะพักลำ ตั้งอยู่ห่างจากแม่น้ำโขงมาทางทิศตะวันตกประมาณ 1 กิโลเมตร ห่างจากแม่น้ำคำมาทางทิศตะวันออกประมาณ 350 เมตร

ปัจจุบันวัดป่าสักเป็นวัดร้าง มีซากและเนินโบราณสถานอยู่ภายในวัดมากมาย ส่วนใหญ่ได้รับการขุดแต่ง บูรณปฏิสังขรณ์ และปรับปรุงภูมิทัศน์แล้ว รายละเอียดของโบราณสถานสำคัญมีดังนี้

เจดีย์ประธาน ตั้งอยู่ด้านหลังหรือด้านทิศตะวันตกของวิหาร เป็นเจดีย์ทรงปราสาทยอด ฐานล่างสุดเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัสกว้างด้านละ 14.6 เมตร สูง 21 เมตร ฐานล่างสุดดังกล่าวเป็นฐานเขียงรองรับฐานบัวคว่ำ 2 ฐานซ้อนกัน ท้องไม้ของฐานบัวชั้นล่างทำเป็นช่องสี่เหลี่ยม ชั้นบนประดับด้วยช่องแปดเหลี่ยมโดยรอบ (คล้ายศิลปะทวารวดีและพุกาม)

ถัดขึ้นไปเป็นส่วนเรือนธาตุชั้นล่าง เริ่มต้นจากฐานบัว เหนือขึ้นไปเป็นชั้นที่เจาะเป็นช่องจระนำซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูปด้านละ 3 ซุ้ม เป็นพระพุทธรูปปางเปิดโลก แต่มีองค์ที่อยู่ในซุ้มด้านทิศเหนือเป็นปางลีลา มีจระนำซุ้มเทวดาประกอบด้านข้างทุกซุ้ม ซุ้มเทวดามี 4 ซุ้ม จระนำซุ้มพระพุทธรูปมีขนาดใหญ่กว่าจระนำซุ้มเทวดา ส่วนฐานที่ประดิษฐานพระพุทธรูปนี้มีลักษณะคล้ายกับเจดีย์วัดกู่กุด จ.ลำพูน แต่ที่กู่กุดมี 5 ชั้น ในขณะที่วัดป่าสักมีชั้นเดียว และมีการเพิ่มจระนำซุ้มเทวดาประกอบทั้ง 2 ข้างของจระนำซุ้มพระพุทธรูป และที่เสาจระนำยังมีเทวดายืนพนมมือประดับด้วยอีกชั้นหนึ่ง ที่เสาของมุมทั้ง 4 ด้านของเรือนธาตุชั้นล่างนี้ มีการประดับลวดลายปูนปั้นที่สวยงาม คือปูนปั้นลายเกียรติมุข ซึ่งมีลักษณะเป็นรูปหน้ากาลมีแต่หัว และริมฝีปากบน ไม่มีขากรรไกรล่าง อันมีที่มาจากคติศาสนาของพราหมณ์

เหนือเรือนธาตุชั้นล่างเป็นส่วนเจดีย์ปราสาทยอด เริ่มต้นจากฐานเขียง 3 ฐานในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส รองรับฐานบัวคว่ำ-บัวหงายเตี้ยๆ 1 ฐาน ที่ท้องไม้ประดับด้วยลูกแก้วอกไก่ อยู่ในผังยกเก็จเพื่อรองรับเรือนธาตุ

เรือนธาตุประกอบด้วยจระนำซุ้ม ประดิษฐานพระพุทธรูปประทับยืนทั้ง 4 ด้าน เป็นซุ้มซ้อน 2 ชั้น ยอดซุ้มทำเป็นซุ้มฝักเพกาหรือซุ้มเคล็ก ตรงปลายของซุ้มทำเป็นพญานาคสามเศียร ที่มุมเรือนธาตุประดับเสาติดผนัง ส่วนกลางเรือนธาตุระหว่างเสาติดผนังกับจระนำซุ้มมีพระพุทธรูปปูนปั้นติดที่ผนังทุกด้าน ปัจจุบันเหลือเฉพาะด้านทิศเหนือที่น่าจะเป็นพระพุทธรูปลีลา

ถัดจากส่วนเรือนธาตุขึ้นไปเป็นส่วนยอดซึ่งเป็นเจดีย์ทรงระฆังที่ไม่มีบัลลังก์ ประกอบด้วยส่วนฐานที่คล้ายกับบัวคว่ำ-บัวหงาย ประดับลวดลายคนแคระ ด้านบนของฐานบัวประดับด้วยเจดีย์ขนาดเล็กที่มุมทั้ง 4 หรือเรียกว่า สถูปิกะ เหนือชั้นนี้ขึ้นไปเป็นฐานบัวคว่ำ-บัวหงายในผังแปดเหลี่ยม คั่นกลางด้วยเสาแท่งสี่เหลี่ยม เรียงรายอยู่โดยรอบ แล้วมีบัวหงายกลีบซ้อนเกสร แผ่ขยายรองรับส่งองค์ระฆัง ถัดขึ้นไปทำเป็นองค์ระฆังเล็กๆ มีลายปูนปั้นประจำยามรัดอก สลับกับบัวคลุ่ม ต่อด้วยบัวแวงรองรับปล้องไฉนและปลีตามลำดับ

จากศิลปกรรมของเจดีย์วัดป่าสักทั้งสถาปัตยกรรมและประติมากรรม โดยเฉพาะลวดลายและประติมากรรมปูนปั้นประดับเจดีย์ เช่น พระพุทธรูปปูนปั้น (ปางลีลา)  เทวดาปูนปั้น ครุฑและกินรีปูนปั้น ลายกระหนก ลายกาบบน กาบล่าง ลายประจำยาม และลายฝักเพกาเหนือซุ้ม ทำให้นักประวัติศาสตร์ศิลปะส่วนใหญ่เชื่อกันว่า ศิลปกรรมของเจดีย์วัดป่าสักน่าจะได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะพุกามผ่านทางสุโขทัย พร้อมๆ กับการรับพุทธศาสนาลังกาวงศ์จากสุโขทัย ราวต้นพุทธศตวรรษที่ 20

นอกจากนี้ ยังปรากฏศิลปะอื่นๆ ปะปนอยู่ด้วย เช่น การชักชายผ้าของเทวดาปูนปั้นคล้ายกับศิลปะลังกา พระพุทธรูปยืนปางเปิดโลกที่ประดิษฐานในซุ้มจระนำของเรือนธาตุที่ได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะสุโขทัย ลายกลีบบัวขนาดใหญ่หรือบัวฟันยักษ์ได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะปาละของอินเดีย ปูนปั้นลายเมฆ ลายช่องกระจก ลายบัวมีไส้ และลายดอกโบตั๋น ได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะจีนผ่านทางเครื่องถ้วยจีนและเครื่องถ้วยล้านนา    

อย่างไรก็ตาม มีศิลปกรรมบางส่วนที่น่าจะทำขึ้นในสมัยหลัง เช่น พระพุทธรูปปางเปิดโลก (น่าจะทำขึ้นในปลายพุทธศตวรรษที่ 20 หรือต้นพุทธศตวรรษที่ 21) พระพุทธรูปปางลีลาที่ซุ้มจระนำด้านทิศใต้ที่มีการปั้นปูนทับลงบนเค้าโครงเดิม (ปั้นทับเมื่อราวปลายพุทธศตวรรษที่ 22-23)

วิหารหลวง ตั้งอยู่ด้านหน้าหรือด้านทิศตะวันออกของเจดีย์ประธาน ผังรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า กว้าง 16 เมตร ยาว 32 เมตร หันหน้าไปทางทิศตะวันออก ก่อด้วยอิฐถือปูนและศิลาแลง บนตัววิหารพบเสาศิลาแลงฉาบปูน จำนวน 8 ต้น ด้านหน้าวิหารมีมุขที่เชื่อมต่อกับทางเดินยาวจากหน้าวัดปูด้วยอิฐรูปแปดเหลี่ยม

อุโบสถ ตั้งอยู่ห่างจากวิหารหลวงโดยมีวิหารรายขนาดเล็กคั่นอยู่ อุโบสถหันหน้าไปทางทิศตะวันออก  มีแผนผังรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าก่ออิฐถือปูน เชื่อมต่ออุโบสถด้วยเจดีย์ซึ่งพังทลายลงมา มีการสร้างมณฑปปราสาทภายใน และมีหอขวางทางด้านหน้าอุโบสถ

โบราณสถานหมายเลข 6 เป็นอาคารก่ออิฐถือปูน ประกอบไปด้วยวิหารและเจดีย์ที่อยู่ท้ายวิหาร หันหน้าไปทางทิศเหนือ ซึ่งแนวทิศทางการวางตัวของอาคารแตกต่างไปจากโบราณสถานหลังอื่นๆ ในวัดป่าสัก

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

ข่าวที่เกี่ยวข้อง