ปรางค์ศรีเทพ

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

ปรางค์ศรีเทพได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ให้อยู่ในสภาพดี และปัจจุบันอยู่ในความดูแลของอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

50 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำป่าสัก ห่างออกไปทางทิศตะวันตกประมาณ 5 กิโลเมตร และลำน้ำเหียง เป็นลำน้ำสาขาของแม่น้ำป่าสัก อยู่ทางตอนใต้ของเมืองศรีเทพประมาณ 8 กิโลเมตร

สภาพธรณีวิทยา

ปรางค์ศรีเทพอยู่ภายในเมืองโบราณศรีเทพ ซึ่งอยู่ในเขตที่สูงภาคกลาง ลักษณะทั่วไปมีเทือกเขาสลับซับซ้อน วางตัวในแนวยาวจากทิศเหนือไปยังทิศใต้ เริ่มตั้งแต่จังหวัดเลย เพชรบูรณ์ สระบุรี และทางใต้ของนครราชสีมา  มีเนินเขาต่อเนื่องคล้ายลูกคลื่นสลับกับเขาสูง เทือกเขาสำคัญได้แก่ เทือกเขาเพชรบูรณ์ อยู่ทางทิศตะวันออกของเมืองศรีเทพ

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยทวารวดี, สมัยเขมร

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 16-18

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2447

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

สมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสด็จตรวจราชการมณฑลเพชรบูรณ์ในฐานะทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ทรงสำรวจเมืองศรีเทพและทรงลงความเห็นว่าเมืองศรีเทพคงเป็นเมืองใหญ่แห่งหนึ่งเมื่อครั้งขอมปกครองเมืองไทย

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2475

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานเมืองศรีเทพ

---

ชื่อผู้ศึกษา : Quaritch Wales

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2478, พ.ศ.2479, พ.ศ.2480

วิธีศึกษา : ศึกษาสถาปัตยกรรม

ผลการศึกษา :

พ.ศ.2478-2480 ดอกเตอร์ ควอริทช์ เวลส์ (Dr.Quaritch Wales) เขียนถึงเมืองศรีเทพในบทความเรื่อง The Exploration of Sri Deva an ancient city in Indochina หนังสือ Indian art and letter vol.X No.11

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2505

วิธีศึกษา : ขุดแต่ง, ทำผัง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

หน่วยศิลปากรที่ 3 สุโขทัย ทำการสำรวจขุดแต่งทำผังและประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานบางแห่ง และสำรวจถ้ำถมอรัตน์

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2509

วิธีศึกษา : สำรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

หน่วยศิลปากรที่ 3 สุโขทัย สำรวจสภาพตัวเมืองและนำโบราณวัตถุ เช่น ศิวลึงค์ ระฆังหิน และเสาประดับกรอบประตูบางชิ้นไปจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติรามคำแหง

---

ชื่อผู้ศึกษา : ฌอง บวสเซอลีเย่

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2518

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ศาสตราจารย์ฌอง บวสเซอลีเย่ ให้ความเห็นเกี่ยวกับประติมากรรมสกุลช่างศรีเทพว่าได้รับอิทธิพลศิลปะทวารวดี ศรีวิชัย และเขมร ซึ่งเป็นแนวทางให้เกิดเป็นสกุลช่างลพบุรี และให้ความเห็นว่าโบราณสถานเป็นสิ่งก่อสร้างอย่างเขมร อายุราวพุทธศตวรรษที่ 16

---

ชื่อผู้ศึกษา : อนุวิทย์ เจริญศุภกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2522

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

ผลการศึกษา :

รศ.อนุวิทย์ เจริญศุภกุล เสนอข้อคิดเห็นใน “การกำหนดอายุปรางค์ที่เมืองศรีเทพ” ในวารสารเมืองโบราณ ปีที่ 5 ฉบับที่ 4 กำหนดอายุปรางค์ศรีเทพและปรางค์สองพี่น้องในพุทธศตวรรษที่ 17 และมีเทคนิคการก่อสร้างแบบสกุลช่างเขมร

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2526

วิธีศึกษา : ขุดตรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากรคิดจะจัดตั้งโครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ และขุดหลุมทดสอบทางโบราณคดีระหว่างสระปรางค์กับเขาคลังใน สรุปผลการดำเนินงานว่า เมืองศรีเทพเริ่มต้นราวพุทธศตวรรษที่ 10-11 จนถึงพุทธศตวรรษที่ 18 และเขาคลังในมีอายุเก่าแก่กว่าปรางค์ศรีเทพ

---

ชื่อผู้ศึกษา : อรนุช แสงจารึก

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม, จารึก, ศึกษาความเชื่อ

ผลการศึกษา :

อรนุช แสงจารึก ทำสารนิพนธ์เสนอคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร เรื่องคติการนับถือศาสนาพราหมณ์ลัทธิไศวนิกายที่เมืองศรีเทพ เสนอว่าการแพร่หลายของไศวนิกายที่เมืองศรีเทพคงเกิดจากการขยายดินแดนของเจนละ

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527, พ.ศ.2528, พ.ศ.2529

วิธีศึกษา : ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พ.ศ.2527-2529 กรมศิลปากรจัดตั้งอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ และดำเนินการขุดแต่งปรางค์สองพี่น้อง ปรางค์ศรีเทพด้านทิศตะวันออก

---

ชื่อผู้ศึกษา : อนุวิทย์ เจริญศุภกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2530

วิธีศึกษา : ศึกษาสถาปัตยกรรม

ผลการศึกษา :

รศ.อนุวิทย์ เจริญศุภกุล เสนอว่าวิธีการก่อสร้างและขนาดของวัสดุของศาสนสถานที่เมืองศรีเทพไม่ใช่วิธีแบบเขมร แต่เป็นเทคนิควิธีการแบบเดียวกับของทวารวดีภาคกลาง ในบทความเรื่อง “โครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพการศึกษาด้านสถาปัตยกรรมเพื่อการ อนุรักษ์ : สรุปผลการสำรวจและแนวความคิดเบื้องต้น” ตีพิมพ์ในวารสารเมืองโบราณ ปีที่ 13 ฉบับที่ 1

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2530, พ.ศ.2531, พ.ศ.2532, พ.ศ.2533, พ.ศ.2534, พ.ศ.2535, พ.ศ.2536, พ.ศ.2537, พ.ศ.2538, พ.ศ.2539, พ.ศ.2540, พ.ศ.2541, พ.ศ.2542, พ.ศ.2543

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดแต่ง, ขุดตรวจ, ปรับปรุงภูมิทัศน์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พ.ศ.2530-2543 อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพจัดทำแผนแม่บทเมืองศรีเทพ และดำเนินงานทางโบราณคดีโบราณสถานเขาคลังใน ปรางค์ศรีเทพ ปรางค์สองพี่น้อง และโบราณสถานขนาดเล็กในเมืองและนอกเมืองรวม 40 แห่ง สระน้ำ 19 สระ และขุดลอกคูเมืองโดยรอบ บูรณะปรางค์สองพี่น้อง ปรางค์ศรีเทพ

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544, พ.ศ.2545, พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดตรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พ.ศ.2544-2546 ขุดตรวจบริเวณฐานและบูรณะเสริมความมั่นคงปรางค์ศรีเทพ พบรากฐานของสิ่งก่อสร้างรุ่นก่อนตัวปราสาทที่ปรากฏอยู่บนผิวดิน และพบโบราณวัตถุจำนวนมาก

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2550

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากรตีพิมพ์หนังสือเรื่อง อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ รวบรวมและสรุปข้อมูลทางวิชาการจากผลการศึกษาที่ผ่านมา

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

ปรางค์ศรีเทพ ตั้งอยู่ภายในเมืองโบราณศรีเทพ เป็นศาสนสถานในศาสนาฮินดู หันหน้าไปทางทิศตะวันออกในแนวเดียวกับปรางค์สองพี่น้อง กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 16-17 และยังพบร่องรอยการพยายามดัดแปลงให้เป็นพุทธสถานในลัทธิมหายานในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 เนื่องจากพบชิ้นส่วนสถาปัตยกรรมที่เป็นโกลนอยู่เป็นจำนวนมาก (อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ สำนักศิลปากรที่ 4 ลพบุรี กรมศิลปากร, มปป, 4)รวมทั้งหลักฐานที่อยู่ใต้ดินที่แสดงการใช้พื้นที่บริเวณนี้มาตั้งแต่สมัยทวารวดี

โบราณสถานปรางค์ศรีเทพ ประกอบด้วย ปราสาทประธาน อาคารรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าที่เรียกว่าบรรณาลัย โคปุระ กำแพง ชานชาลาหรือทางเดินรูปกากบาท สะพานนาค และอาคารรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าที่ทอดยาวขนานกับสะพานนาค

ปราสาทประธานเป็นปราสาทอิฐในผังสี่เหลี่ยมเพิ่มมุม ตั้งอยู่บนฐานบัวลูกฟักสองชั้นก่อด้วยศิลาแลง ประตูทางเข้าอยู่ทางด้านทิศตะวันออก ที่เหลืออีกสามด้านเป็นประตูหลอก ภายในของประตูหลอกทำเป็นช่องหรือซุ้มที่ประดิษฐานประติมากรรมรูปเคารพ ข้อมูลจากชาวบ้านว่าเมื่อประมาณ 10 ปีมาแล้ว มีรูปพระนารายณ์สลักด้วยไม้สูงราว 70 เซนติเมตรตั้งอยู่ภายในองค์ปรางค์ แต่ปัจจุบันผุพังไปหมดแล้ว (อรนุช แสงจารึก, 2527, 4) ตัวปราสาทไม่เหลือร่องรอยหรือชิ้นส่วนประดับสถาปัตยกรรม เดิมคงมีหลังคาเครื่องไม้คลุมที่ด้านหน้าอาคารเนื่องจากที่พื้นของฐานบัวลูกฟักชั้นล่างพบร่องรอยหลุมเสากลมขนาดใหญ่ และกระเบื้องมุงหลังคาดินเผาเป็นจำนวนมาก (กรมศิลปากร, 2550, 106)

การดำเนินงานทางโบราณคดีที่ปรางค์ศรีเทพ พบร่องรอยหลักฐานการใช้พื้นที่หลายสมัย อาจสรุปเบื้องต้นได้ดังนี้

1. พุทธศตวรรษที่ 12-16 สมัยทวารวดี พบร่องรอยสิ่งก่อสร้างทางด้านทิศตะวันตกของ บรรณาลัยหลังเหนือสร้างด้วยอิฐขนาดใหญ่ สันนิษฐานว่าเป็นฐานอาคารสมัยทวารวดี ซึ่งได้พบร่วมกับดินเถ้า ดินเผาไฟ เศษถ่าน กระดูกสัตว์ ข้าวสารดำ เศษภาชนะดินเผา ตะคันดินเผา แวดินเผา ลูกปัดแก้ว ลักษณะเทียบเคียงได้กับที่พบในแหล่งโบราณคดีสมัยทวารวดี

หลังจากนี้มีร่องรอยอาคารก่อด้วยศิลาแลง ปัจจุบันเหลือหลักฐานปรากฏให้เห็นที่มุมทิศตะวันตกเฉียงเหนือของปราสาทประธาน และอาคารศิลาแลงรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าทางด้านหน้าปราสาทประธาน สระน้ำสี่เหลี่ยมจัตุรัส กรุด้วยศิลาแลง อยู่ทางด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ของปราสาทประธาน

2. พุทธศตวรรษที่ 16-17 วัฒนธรรมเขมรสมัยคลัง-บาปวน มีการรื้ออาคารที่ก่อด้วยศิลาแลง (ที่กล่าวถึงในข้อ1) จนเหลือแต่ส่วนฐานแล้วสร้างปราสาทแบบเขมร หรือปรางค์ศรีเทพขึ้นใหม่ โดยมีการปรับถมพื้นที่โดยรอบปราสาทประธานและปราสาทบริวารสูงขึ้นมาราว 50 เซนติเมตร ปรับปรุงอาคารศิลาแลงรูปสี่เหลี่ยมทางด้านหน้าปราสาทประธานให้ส่วนท้ายยื่นออกมาทั้งสองข้าง มีการต่อเติมสระน้ำเดิมให้อยู่ในระดับเดียวกับดินที่ปรับถมใหม่ รวมทั้งก่อสร้างอาคารรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าที่อาจเรียกว่าบรรณาลัยหลังเหนือ และหลังใต้ขึ้นใหม่

โบราณวัตถุที่พบในระยะนี้ที่ปรางค์ศรีเทพ ได้แก่ ประติมากรรมรูปพระอิศวรสี่กร รูปแบบศิลปะเขมรแบบบันทายสรี-คลัง อายุราวพุทธศตวรรษที่ 16 นอกจากนี้ยังพบทับหลังรูปแบบศิลปะเขมรสมัยคลัง-บาปวน กำหนดอายุในพุทธศตวรรษที่ 16-17 ปัจจุบันจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติรามคำแหง จังหวัดสุโขทัย และพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเจ้าสามพระยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (กรมศิลปากร, 2550, 109-115)

3. พุทธศตวรรษที่ 17 เป็นต้นมา พบร่องรอยการก่อสร้างและซ่อมแซมศาสนสถานแห่งนี้ แต่ยังไม่แล้วเสร็จ เช่นได้พบโกลนกลีบขนุนที่ใกล้ฐานปรางค์ และมีการถมดินสูงขึ้นมาอีกจนกลบสระน้ำ และฐานอาคารเดิมต่างๆ เหลือไว้เพียงบรรณาลัยสองหลังที่มีการสร้างขึ้นใหม่บนฐานเดิม และมีการก่อสร้างทางเดินด้านหน้าทับกับอาคารเดิมทางด้านนี้ โดยสันนิษฐานว่าอาจเป็นช่วงเวลาเดียวกับที่มีการนำเอารูปเคารพในศาสนาฮินดูไปฝังในบริเวณปรางค์สองพี่น้อง ซึ่งอาจแสดงถึงการปรับเปลี่ยนศาสนสถานจากศาสนาฮินดูเป็นพุทธศาสนามหายานที่นิยมในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ในราวกลางพุทธศตวรรษที่ 18 แต่ยังไม่แล้วเสร็จก็มีเหตุให้ทิ้งร้างไปก่อน

โบราณวัตถุที่พบในชั้นวัฒนธรรมนี้ ได้แก่ ประติมากรรมหินทรายรูปเทพชัมภละหรือท้าวกุเวร เทพแห่งความมั่งคั่ง พบใกล้กับอาคารที่ขนานกับสะพานนาคทางด้านนอกกำแพงและทวารบาลหินทรายที่ด้านหน้าโคปุระ

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

ภาวิณี รัตนเสรีสุข, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

บรรณานุกรม

กนกวลี สุริยะธรรม. "ร่องรอยหลักฐานการนับถือศาสนาพราหมณ์ช่วงก่อนพุทธศตวรรษที่ 16 ที่พบบริเวณชุมชนเมืองศรีเทพ จ.เพชรบูรณ์” สารนิพนธ์ (ศศ.บ. (โบราณคดี)) มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2541.

กรมศิลปากร. อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ. กรุงเทพฯ : รุ่งศิลป์การพิมพ์, 2550.

ธิดา สาระยา. "ข้อสังเกตเกี่ยวกับประวัติศาสตร์เมืองศรีเทพ" เมืองโบราณ. ปีที่ 15, ฉบับที่ 1 (ม.ค.-มี.ค. 2532) : 32-40.

วิชัย ตันกิตติกร. จารึกที่เมืองศรีเทพ. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2534.

สุภัทรดิศ ดิศกุล. “โบราณวัตถุที่ถูกลักลอบจากเมืองศรีเทพ” เมืองโบราณ. ปีที่ 6, ฉบับที่ 1 (ต.ค.-พ.ย. 2522) : 41-50.

สุรพล ดำริห์กุล. “ความรู้ใหม่เกี่ยวกับเมืองศรีเทพ” ศิลปวัฒนธรรม. ปีที่ 6, ฉบับที่ 8 (มิ.ย. 2528) :  56-58.

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ. นิทานโบราณคดี. กรุงเทพฯ : เกษมการพิมพ์, 2533.

อรนุช แสงจารึก. “คติการนับถือศาสนาพราหมณ์ลิทธิไศวนิกายที่เมืองศรีเทพ” สารนิพนธ์ (ศศ.บ. (โบราณคดี)) มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2527.

อนุวิทย์ เจริญศุภกุล. “โครงการอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพการศึกษาด้านสถาปัตยกรรมเพื่อการ อนุรักษ์ : สรุปผลการสำรวจและแนวความคิดเบื้องต้น” เมืองโบราณ. ปีที่ 13, ฉบับที่ 1 (ม.ค. - มี.ค. 2530) : 10-19.

อนุวิทย์ เจริญศุภกุล. “การกำหนดอายุปรางค์ที่เมืองศรีเทพ” เมืองโบราณ ปีที่ 5 ฉบับที่ 4 (เมษายน-มิถุนายน 2522) : 85-104.

อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ สำนักศิลปากรที่ 4 ลพบุรี กรมศิลปากร. เอกสารนำชมอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ. เอกสารอัดสำเนา. มปท. มปป.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

พิพิธภัณฑ์ที่เกี่ยวข้อง

ข่าวที่เกี่ยวข้อง