วัดช้างค้ำ(กานโถม)

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

โบราณสถานวัดช้างค้ำกานโถม เดิมมีชื่อเรียกว่า วัดกานโถม ตั้งอยู่ในเขตของวัดช้างค้ำ (ภายหลังเปลี่ยนชื่อเป็น วัดกานโถมกุมกามภิรมณ์)

ตัวโบราณสถานแต่เดิมนั้นถูกฝังอยู่ใต้ดินในบริเวณสนามหญ้าของโรงเรียนวัดช้างค้ำ ซึ่งปัจจุบันสนามหญ้านั้นได้ถูกรื้อทิ้งไปแล้ว

ปัจจุบันโบราณสถานวัดช้างค้ำกานโถมอยู่ในการปกครองของวัดกานโถมกุมกามภิรมณ์ (วัดช้างค้ำ) ซึ่งเป็นวัดที่ตั้งอยู่ในเขตศูนย์กลางของเมืองเวียงกุมกาม และมีพระสงฆ์จำพรรษาอยู่

สภาพแวดล้อมทั่วไปทางทิศเหนือ ทิศตะวันตก และทิศใต้ เป็นเขตบ้านเรือนที่อยู่อาศัยของชุมชนอย่างค่อนข้างหนาแน่น ส่วนทางด้านทิศตะวันออกเป็นเขตที่ลุ่มต่ำใช้ทำนามาแต่เดิม ปัจจุบันพบว่าเริ่มมีการเข้าไปก่อสร้างอาคารบ้านเรือน และมีโครงการก่อสร้างบ้านและที่ดินจัดสรร

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำปิง

สภาพธรณีวิทยา

เป็นบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำ ถูกทับถมด้วยตะกอนที่เป็นทรายและหินกรวด ในสมัยโฮโลซีน

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

อายุทางตำนาน

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527

วิธีศึกษา : ขุดแต่ง

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : เฌอกรีน (หจก.)

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ปรับปรุงภูมิทัศน์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดช้างค้ำกานโถม เป็นโบราณสถานที่อยู่ในเขตของวัดช้างค้ำในปัจจุบัน ในส่วนของโบราณสถานนั้น เดิมมีชื่อว่า วัดกานโถม แต่เนื่องจากอยู่ในเขตของวัดช้างค้ำในปัจจุบัน จึงเรียกชื่อรวมกันว่า วัดช้างค้ำกานโถม (ปัจจุบันวัดช้างค้ำมีชื่อเป็นทางการว่า วัดกานโถมกุมกามภิรมณ์)

กรมศิลปากรได้ดำเนินการขุดแต่งศึกษาโบราณสถานวัดช้างค้ำกานโถม ในปี พ.ศ.2527 (กรมศิลปากร 2548 : 76 – 78) พบข้อมูลโบราณสถานและโบราณวัตถุ ดังนี้

ชื่อของโบราณสถานวัดกานโถมปรากฏอยู่ในพงศาวดารโยนก ซึ่งมีบันทึกถึงการสร้างวัดโดยพญามังรายโปรดให้สร้าง เสร็จเมื่อจุลศักราช 652 (พ.ศ.1833) ในครั้งนั้นพญามังรายให้หล่อพระพุทธปฏิมากร 5 องค์ เป็นพระนั่ง 3 องค์ พระยืน 2 องค์ มีขนาดเท่าพระองค์ แล้วจึงโปรดให้นายช่างกานโถมหรือกาดโถม สร้างวิหารคลุมพระพุทธรูป

จากการขุดแต่งศึกษาโบราณสถานวัดช้างค้ำกานโถม พบว่าโบราณสถานประกอบด้วย วิหาร มณฑปท้ายวิหาร และเจดีย์ (ซึ่งมีการซ่อมในปลายสมัยรัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์)

ลักษณะทางสถาปัตยกรรม

1. เจดีย์ ในพงศาวดารโยนกบันทึกว่า ในปี พ.ศ. 1834 พญามังรายโปรดให้สร้างเจดีย์กว้าง 6 วา สูง 4 วา มีซุ้มจระนำ 2 ชั้น ชั้นล่างมีพระพุทธรูปประทับนั่ง 4 องค์ ชั้นบนไว้พระพุทธรูปยืนองค์หนึ่ง แล้วสร้างรูปพระสารีบุตร พระโมคคัลลานะ พระอินทร์ และนางธรณี ไว้คอยรักษาพระพุทธรูป ต่อมาได้มีการประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ 2 องค์ไว้ภายใน

เจดีย์องค์ดังกล่าวที่ระบุในพงศาวดารโยนก อาจถูกซ่อมโดยการก่อทับมาตั้งแต่สมัยพญามังราย (สรัสวดี อ๋องสกุล 2537 : 68) และการซ่อมเจดีย์วัดกานโถมครั้งสุดท้าย น่าจะเกิดขึ้นในปลายสมัยรัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โดยผลของการซ่อมทำให้รูปแบบเจดีย์ประธานวัดช้างค้ำกานโถมในปัจจุบัน มีลักษณะเป็นแบบเจดีย์พม่า

2. วิหาร เป็นวิหารโถงในผังสี่เหลี่ยมผืนผ้า หันหน้าสู่ทิศตะวันตก ปรากฏให้เห็นเฉพาะส่วนฐาน จากการขุดแต่งพบร่องรอบการสร้างวิหารทับซ้อนกัน 2 ครั้ง ลักษณะวิหารมีการยกเก็จด้านหน้า 2 ตอน ด้านหลัง 1 ตอน พื้นที่ยกเก็จด้านหลังไม่มีฐานชุกชีประดิษฐานพระพุทธรูป แต่ทำเป็นทางเชื่อมต่อกับมณฑปท้ายวิหารแบบวิหารทรงปราสาท

3. มณฑปท้ายวิหาร ภายในมณฑปท้ายวิหารมีฐานปัทม์ก่ออิฐรูปแปดเหลี่ยม เหนือฐานปัทม์น่าจะเป็นแท่งสี่เหลี่ยมสูงเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปทั้ง 4 ทิศ

โบราณวัตถุที่พบ

การขุดแต่งศึกษาวัดช้างค้ำกานโถมเมื่อปี พ.ศ. 2527 พบพระพิมพ์ดินเผาแบบหริภุญชัย อายุราวพุทธศตวรรษที่ 17 เป็นจำนวนมาก จากการตรวจสอบชั้นดินทางโบราณคดี พบว่ากลุ่มพระพิมพ์ดินเผาดังกล่าวเป็นสิ่งที่มีอยู่ก่อน และไม่มีความสัมพันธ์กับการก่อสร้างกานโถม นอกจากนี้ยังพบคนโทดินเผาเนื้อหยาบ มีลายขูดขีดแบบหริภุญชัย ซึ่งภายในมีอัฐิบรรจุอยู่ พระพุทธรูปบุทองคำทรงเทริดแบบหริภุญชัย ส่วนโบราณวัตถุอื่นๆ ที่พบ ได้แก่ เศียรพระพุทธรูปปูนปั้น หม้อดินเผาสีน้ำตาล เนื้อแกร่งเคลือบสีน้ำตาลจากแหล่งเตาสันกำแพง ภายในบรรจุแหวนทองคำประดับอัญมณี และเงินขาคีมหรือเงินเจียง ซึ่งเป็นเงินโบราณล้านนา ประทับอักษร “หม” หมายถึง “เชียงใหม่” ทุกก้อน

นอกจากนี้ยังพบชิ้นส่วนศิลาจารึกจำนวน 5 ชิ้น จารึกเป็นอักษรมอญ อักษรฝักขาม และอักษรรูปแบบผสมระหว่างอักษรไทยและมอญ ทั้งนี้ ดร.ฮันส์ เพนธ์ วิเคราะห์ว่าน่าจะอยู่ในหลักเดียวกัน แต่จารึกคนละสมัย โดยมีจารึกอักษรมอญเป็นการจารึกที่เก่าที่สุด กำหนดอายุราว พ.ศ. 1750 – 1850 จารึกอักษรรูปแบบผสมระหว่างอักษรไทย – มอญ กำหนดอายุราว พ.ศ. 1750 – 1850 ส่วนจารึกอักษรฝักขามกำหนดอายุราว พ.ศ. 1940

การกำหนดอายุสมัย

จากหลักฐานทางโบราณคดีประกอบกับศิลาจารึก แสดงให้เห็นว่าก่อนที่พญามังรายจะทรงสร้างวัดกานโถม (สร้างในช่วงพุทธศตวรรษที่ 19) บริเวณนี้มีชุมชนในวัฒนธรรมแบบหริภุญชัยมาก่อนแล้ว ซึ่งพญามังรายคงสร้างวิหารวัดกานโถมทับบนวัดโบราณ หลังจากนั้นวัดกานโถมก็ได้รับการทำนุบำรุงโดยกษัตริย์ในราชวงศ์มังรายมาอย่างต่อเนื่อง ดังปรากฏหลักฐานในตำนานโบราณล้านนาหลายฉบับ

ตำนานท้องถิ่นที่เกี่ยวข้อง :

1. พงศวดารโยนก กล่าวถึงการสร้างของวัดกานโถมโดยพญามังราย เสร็จเมื่อจุลศักราช 652 (พ.ศ. 1833)

2. ตำนานสิบห้าราชวงศ์ ฉบับวัดเมธังกราวาส จ.แพร่ คัดลอกขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2432 กล่าวถึงพื้นที่บริเวณวัดกานโถม มีชุมชนอาศัยอยู่ก่อนที่จะมีการสถาปนาเมืองเวียงกุมกาม

3. ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ กล่าวถึงในรัชกาลพญามังราย มีการส้างวิหารขึ้นหลังหนึ่ง โดยมีช่างกานโถมเป็นผู้ประกอบโครงสร้างม้าต่างไหมมาจากเมืองเชียงแสน

จารึกที่เกี่ยวข้อง :

จารึกวัดกานโถม เขียนขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2042 ในรัชกาลของพระเมืองแก้ว กล่าวถึงนางบุญยวงได้สร้างพระพุทธรูปสำริดประดิษฐานในวัดกานโถม

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. โบราณคดีสามทศวรรษที่เวียงกุมกาม. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2548.

สรัสวดี อ๋องสกุล. เวียงกุมกาม การศึกษาประวัติศาสตร์ชุมชนโบราณในล้านนา. เชียงใหม่ : โรงพิมพ์มิ่งเมือง, 2537.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง