วัดเจดีย์เหลี่ยม

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

วัดเจดีย์เหลี่ยมเป็นวัดที่ยังมีการใช้งานอยู่ในปัจจุบันและมีพระสงฆ์จำพรรษา ตั้งอยู่ริมแม่น้ำปิงฝั่งทิศตะวันออก ภายในบริเวณวัดมีร้านค้าของชุมชน

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำปิง

สภาพธรณีวิทยา

เป็นบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำ ถูกทับถมด้วยตะกอนที่เป็นทรายและหินกรวด ในสมัยโฮโลซีน

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

อายุทางตำนาน

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2539, พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ขุดค้น, บูรณปฏิสังขรณ์, อนุรักษ์โบราณสถาน

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : สามเพชร (หจก.)

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ปรับปรุงภูมิทัศน์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : เจติยาราคอนสตรัคชั่น (หจก.)

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2555

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ปรับปรุงภูมิทัศน์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดเจดีย์เหลี่ยม ปัจจุบันเป็นแหล่งท่องเที่ยวและมีร้านค้าอยู่มากภายในบริเวณวัด จุดเด่นของวัดคือการที่มีเจดีย์ขนาดใหญ่ที่สภาพสมบูรณ์ตั้งอยู่

วัดเจดีย์เหลี่ยม มีชื่อเรียกอีกชื่อว่า วัดกู่คำ เป็นวัดที่สร้างขึ้นในสมัยที่พญามังรายสถาปนาเมืองเวียงกุมกาม ภายหลังในสมัยช่วงรัชกาลที่ 5 มีการบูรณะครั้งใหญ่โดยหลวงโยนการวิจิตร ซึ่งเป็นคหบดีชาวมอญ สัญชาติพม่า ที่มาทำการค้าขายในเมืองเชียงใหม่ ทำให้รูปแบบศิลปกรรมบนเจดีย์มีลักษณะเป็นแบบศิลปะพม่า

กรมศิลปากรได้ดำเนินการบูรณะและเสริมความมั่นคงให้กับเจดีย์ประธาน รวมถึงการขุดค้นศึกษาชั้นดินทางโบราณคดี ในปี พ.ศ. 2539 – 2540 (กรมศิลปากร 2548 : 73 – 75) พบข้อมูลของโบราณสถานและโบราณวัตถุ ดังนี้

วัดเจดีย์เหลี่ยมประกอบด้วยโบราณสถานสำคัญคือ วิหารและเจดีย์ โดยวิหารมีการซ่อมในสมัยหลัง

ลักษณะทางสถาปัตยกรรม

เจดีย์ประธาน เป็นเจดีย์ทรงปราสาทในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส ก่ออิฐถือปูน เฉพาะส่วนฐานมีการก่อเสริมด้วยศิลาแลง (ในการบูรณะ กรมศิลปากรได้เปิดส่วนผิวนอกของฐานตอนล่าง ปรากฏส่วนฐานทำด้วยศิลาแลงทางด้านทิศเหนือ) ซึ่งเป็นรูปทรงที่ถ่ายแบบมาจากเจดีย์กู่กุด วัดจามเทวี จ.ลำพูน

ส่วนฐานตอนล่างเป็นฐานเขียงในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส รองรับฐานปัทม์ท้องไม้ลูกแก้วยกเก็จ ตอนกลางเป็นเรือนธาตุทรงสี่เหลี่ยมจัตุรัสต่อขึ้นไปเป็นชั้นสี่เหลี่ยมจัตุรัสซ้อนลดหลั่นกัน 5 ชั้น

เรือนธาตุแต่ละด้านประดับซุ้มจระนำประดิษฐานพระพุทธรูปด้านละ 3 องค์ ดังนั้นเรือนธาตุชั้นหนึ่งจะมีพระพุทธรูป 12 องค์ รวม 5 ชั้นมีพระพุทธรูปทั้งหมด 60 องค์ ตกแต่งซุ้มจระนำด้วยลวดลายปูนปั้นลายพันธุ์พฤกษา ทั้งนี้ซุ้มจระนำในชั้นที่ 2 และชั้นที่ 3 ตกแต่งกรอบซุ้มด้วยพญานาคเคียวกัน ส่วนยอดมีลักษณะคล้ายบัวกลุ่มซ้อนกัน 2 ชั้น รองรับปลียอดและฉัตร

บริเวณมุมเรือนธาตุแต่ละชั้นประดับด้วยเจดีย์จำลองประจำมุม สำหรับมุมของฐานเขียงตอนล้างประดับด้วยสิงห์ปูนปั้นทั้ง 4 มุม และในตอนกลางแต่ละด้านเป็นซุ้มจระนำประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่งในปางต่างๆ

ซุ้มจระนำด้านทิศตะวันออกประดิษฐานพระพุทธรูปปางสมาธิ ทิศตะวันตกประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่งห้อยพระบาท ทิศเหนือประดิษฐานพระพุทธรูปทรงเครื่อง และทิศใต้ประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัย

รอบองค์เจดีย์มีลานประทักษิณ และกำแพงแก้วที่มีทางเข้าด้านทิศตะวันออกและทิศใต้ ลักษณะสิงห์ประจำมุมและพระพุทธรูปที่เจดีย์เหลี่ยมนี้ เป็นลักษณะพระพุทธรูปศิลปะพม่าในราวพุทธศตวรรษที่ 25 อันเป็นงานบูรณะในสมัยหลวงโยนการวิจิตร

จากการขุดค้นศึกษาชั้นดินบริเวณลานประทักษิณ พบว่ามีการสร้างซ้อนทับกันถึง 7 สมัย ซึ่งครั้งหลังสุดคงเป็นระยะหลังจากการบูรณะในปี พ.ศ. 2451 โดยอาจสร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2479 ซึ่งเป็นระยะเดียวกับการสร้างแท่นบูชาหน้าเจดีย์ด้านทิศตะวันออกก็เป็นได้

โบราณวัตถุที่พบ

โบราณวัตถุที่พบจากการขุดค้นศึกษาชั้นดินทางโบราณคดีบริเวณฐานเจดีย์ประธาน ได้แก่ หม้อบรรจุกระดูก ภาชนะดินเผาจากแหล่งเตาสันกำแพง แหล่งเตาเวียงกาหลง แหล่งเตาศรีสัชนาลัย ภาชนะดินเผาแบบหริภุญชัย รวมทั้งเครื่องถ้วยจีนเขียนรูปทิวทัศน์ รูปบุคคล เขียนสีแดงเคลือบ และโบราณวัตถุประเภทอื่นๆ เช่น กระเบื้องมุงหลังคา ตะปูจีน ชิ้นส่วนพระพุทธรูปปูนปั้นและสำริด เป็นต้น

นอกจากนี้ยังพบพระพักตร์พระพุทธรูปแบบศิลปะหริภุญชัย และลวดลายปูนปั้นแบบล้านนา ซึ่งคงเป็นงานประดับซุ้มจระนำเดิมก่อนการบูรณะ กำหนดอายุลวดลายปูนปั้นราวพุทธศตวรรษที่ 21

โบราณวัตถุที่สำคัญอีกชิ้นหนึ่งคือ เศษจารึกหินทราย ซึ่งพบบริเวณลานประทักษิณ (เป็นรูปบบอักษรไทยแบบแรกที่พบในล้านนา) สันนิษฐานว่าน่าจะมีอายุระหว่าง พ.ศ. 1835 – 1900

การกำหนดอายุสมัย

ตามเอกสารทางประวัติศาสตร์ระบุว่า วัดเจดีย์เหลี่ยมสร้างโดยพญามังรายเมื่อ พ.ศ. 1831 (ราวพุทธศตวรรษที่ 19) และได้รับการบูรณะเรื่อยมา แม้ปัจจุบันศิลปกรรมที่ประดับเจดีย์เหลี่ยมจะเป็นแบบศิลปะพม่าทั้งหมด เนื่องจากการบูรณะในสมัยหลวงโยนการวิจิตร แต่โครงสร้างหลักของเจดีย์ก็ยังเป็นรูปแบบศิลปะหริภุญไชยแบบวัดกู่กุด

ตำนานท้องถิ่นที่เกี่ยวข้อง :

1. ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ บันทึกว่า “...เจ้ามังรายจึงหื้อไปเอาดินหนองต่างมาก่อเจดีย์กู่คำวันนั้นแล...”

 2. ตำนานชินกาลมาลีปกรณ์ บันทึกว่า “...ต่อจากได้ชัยชนะพระเจ้าญีบาแล้ว พระเจ้ามังรายได้สร้างนครกุมกาม แล้วโปรดให้สร้างเจดีย์กู่คำขึ้นในนครนั้น เรียงรายไปด้วยพระพุทธรูป 60 องค์...”

3. พงศาวดารโยนก บันทึกว่า “...ลุจุลศักราช 650 (พ.ศ. 1831) ปีชวด สัมฤทธิศก เจ้าเมงรายให้เอาดินที่ขุดต่างหนองมาต่างมาทำอิฐก่อเจดีย์กู่คำไว้ในเวียงกุมกาม...”

4. โคลงนิราศหริภุญชัย ปรากฏในบทที่ 45 ระบุถึงพญามังรายทรงสร้างกู่คำเพื่อเป็นที่บรรจุพระอัฐิพระมเหสีองค์หนึ่งของพระองค์

จารึกที่เกี่ยวข้อง :

จารึกวัดศรีอุโมงค์คำ จ.ศ. 885 (พ.ศ. 2066) ระบุว่ากู่คำเป็นที่บรรจุพระธาตุ

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. โบราณคดีสามทศวรรษที่เวียงกุมกาม. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2548.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง