วัดแก้ว

ภูมิประเทศ

สันทราย

สภาพทั่วไป

โบราณสถานวัดแก้ว ตั้งอยู่บนสันทรายขนาดใหญ่มีความยาวจากด้านทิศเหนือสู่ทิศใต้ประมาณ 3 กม. กว้าง 500 เมตร สูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง 3 -4 เมตรและสูงกว่าพื้นที่โดยรอบประมาณ 1 -2 เมตร มีคลองไชยาไหลผ่านทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ อยู่ห่างจากชายฝั่งทะเลปัจจุบันประมาณ 5 กิโลเมตร  บนสันทรายแห่งนี้มีศาสนสถานกระจายตัวเรียงกัน คือ วัดเวียง วัดหลง และวัดแก้ว (นงคราญ ศรีชาย, 2543, 169) วัดแก้วอยู่ห่างจากวัดเวียงประมาณ 1 กิโลเมตร และห่างจากวัดหลงประมาณ 500 เมตร โบราณสถานวัดแก้วตั้งอยู่ในพื้นที่ของวัดรัตนรามในปัจจุบัน

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

3 – 4 เมตร

ทางน้ำ

คลองไชยา

สภาพธรณีวิทยา

ลักษณะทางธรณีวิทยาของสุราษฎร์ธานี จัดอยู่ในกลุ่มเดียวกับที่ราบชายฝั่งทะเลตะวันออก ที่มีเกิดการงอกของแผ่นดินจากตะกอนของแม่น้ำ การพัดพาของลมและน่ำทะเลทำให้เกิดที่ราบล่มแม่น้ำและริ้วสันทรายหลายแห่งโดยเป็นริ้วสันทรายที่เกิดขึ้นใหม่ราวในช่วง Holocene มีอายุประมาณ 11,000 ปีมาแล้ว (โครงการโบราณคดีประเทศไทย (ภาคใต้) กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2526,1-4)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยอยุธยา, สมัยศรีวิชัย

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 13-18, พุทธศตวรรษที่ 18-22

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : หลวงบริบาลบุริภัณฑ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2470

วิธีศึกษา : ขุดตรวจ

ผลการศึกษา :

ทำการขุดตรวจสอบฐานรากทางทิศใต้ของโบราณสถานวัดแก้ว กล่าวว่ามีลักษณะคล้ายพระบรมธาตุไชยาแต่ขนาดใหญ่กว่าและยังไม่ได้ซ่อมแซม ด้านทิศตะวันตกมีรอยร้าว ส่วนทางด้านทิศเหนือและทิศตะวันตกเป็นดินคลุม

---

ชื่อผู้ศึกษา : Jean Yves Claeys

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2472

วิธีศึกษา : สำรวจ, ขุดตรวจ

ผลการศึกษา :

Jean Yves Claeys ได้เดินทางไปสำรวจศึกษาโบราณวัตถุที่วัดพระบรมธาตุไชยา วัดเวียง วัดแก้ว วัดหลง เขาน้ำร้อน วัดใหม่ชลธาร วัดประสบ วัดป่าเลไลย์ วัดศาลาทึงกับหลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ จากนั้นได้ขุดตรวจสอบฐานของโบราณสถานวัดเวียงและวัดหลง เปรียบเทียบกับวัดแก้ว เสนอแนวความคิดลงใน L’Archéeologie du Siam ในปี ค.ศ. 1931 กล่าวว่าโบราณสถานอิฐวัดแก้วคล้ายกับเจดีย์ในเมืองจาม ส่วนโบราณสถานที่วัดหลงและวัดเวียงเป็นศาสนสถานฐานสี่เหลี่ยม มีการบูรณะในสมัยหลัง สันนิษฐานว่าเป็นโบราณสถานร่วมสมัยกับพระบรมธาตุไชยา

---

ชื่อผู้ศึกษา : H.G.Quaritch Wales

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2477

วิธีศึกษา : สำรวจ, ขุดตรวจ

ผลการศึกษา :

ทำการสำรวจและขุดทดสอบฐานรากวัดแก้วทางด้านตะวันออกและตีพิมพ์ผลงานเรื่อง “A New Explored Route of Ancient Indian Cultural Expansion” ใน Indian Art and Letters vol.1 กล่าวว่าบริเวณไชยาน่าจะเป็นที่ตั้งหรือศูนย์กลางอาณาจักรศรีวิชัย เพราะพบโบราณวัตถุมากกว่าที่พบที่ชวาและสุมาตรา มีเส้นทางจากตะกั่วป่ามาไชยา การขุดค้นที่วัดแก้วพบภาชนะดินเผาแบบพื้นเมือง

---

ชื่อผู้ศึกษา : H.G.Quaritch Wales

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2494

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ตีพิมพ์บทความเรื่อง “The Making of Greater India: a study in South-East Asian culture change” วินิจฉัยว่าพระพุทธรูปหินจากแหล่งโบราณคดีวัดแก้ว (พระพุทธรูปหินประทับยืนไม่มีเศียร)และพระพุทธหินประทับรูปนั่งจากแหล่งโบราณคดีวัดเววน จัดอยู่ช่วงสมัยคุปตะ ราวพุทธศตวรรษที่ 8-11 ส่วนสถาปัตยกรรมวัดแก้วและพระบรมธาตุไชยาอยู่ในศิลปะปาละราว พ.ศ.1193 – 1443 อันเป็นศิลปะอินเดียผ่านชวา

---

ชื่อผู้ศึกษา : Pierre Dupont

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2502

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ตีพิมพ์ผลงานเรื่อง “L’Archéologie Mône de Drāravati” จัดพระพุทธรูปปางสมาธิจากวัดพระบรมธาตุไชยาและพระพุทธรูปหินประทับยืนจากวัดแก้วให้อยู่ในหมวดพระพุทธรูปแบบทวารวดี

---

ชื่อผู้ศึกษา : B.P.Groslier

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2505

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ตีพิมพ์ผลงานเรื่อง “Indochina : Art in the Melting Pot of Races” กล่าวว่าเจดีย์วัดแก้วที่มีลักษณะคล้ายจามนั้นเป็นเพราะพัฒนาการร่วมสมัยเดียวกันไม่ใช่จากการรับอิทธิพลจากจามโดยตรง

---

ชื่อผู้ศึกษา : Jean Boisselier

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2508

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ตีพิมพ์ผลงานเรื่อง “ประวัติศาสตร์ศิลปะในประเทศไทย” (เขียนร่วมกับศาสตราจารย์ยอร์ช เซเดย์) และ “Recherches archéologiques en Thailand II : Rapport sommaire de la misson 1965” ใน Arts Asiatique XX กล่าวถึงศิลปะสมัยศรีวิชัย โดยกำหนดหลักฐานทางสถาปัตยกรรมที่สำคัญ คือ เจดีย์แปดเหลี่ยมที่วัดพระบรมธาตุไชยา สำหรับเจดีย์ที่วัดแก้วเป็นส่วนผสมระหว่างศิลปะจาม ปราสาทเขมรก่อนเมืองพระนครและศิลปกรรมชวา กำหนดอายุอยู่ในช่วงหลังพุทธศตวรรษที่ 14

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2519, พ.ศ.2520, พ.ศ.2521, พ.ศ.2522, พ.ศ.2523

วิธีศึกษา : ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

หน่วยศิลปากรที่ 14 กรมศิลปากร ทำการขุดแต่งโบราณคดีวัดแก้ว พบผังเป็นแกนกากบาทมีเทคนิคขัดสอดินแบบพระบรมธาตุไชยา ฐานอาคารเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสและเจดีย์รูปจัสตุรัสย่อมุม พบโบราณวัตถุเป็นพระพุทธรูปหินประทับนั่งไม่มีเศียร บนฐานมีลายวัชรคู่และรูปสิงห์พบอยู่ทางซุ้มเล็กด้านทิศตะวันออกขององค์วัดแก้วเป็นรูปของพระเจ้าอักโษภยะหรือพระพุทธรูปชินะกำหนดอายุได้ราวพุทธศตวรรษที่ 15

---

ชื่อผู้ศึกษา : เขมชาติ เทพไชย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2523

วิธีศึกษา : ขุดตรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ขุดตรวจสอบชั้นดินวัฒนธรรมและบริเวณแนวอิฐทางด้านตะวันออกขององค์เจดีย์ในบริเวณวัดแก้วพบสาระสำคัญคือ ผลจากการขุดแต่งแนวอิฐทางด้านตะวันออกพบบริเวณที่สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นซากวิหารรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้าง 3 เมตร ยาว 7.5 เมตร พบโบราณวัตถุ พวกขวานหินขัด เศษภาชนะดินเผาลายเขียนสี ลายกดประทับ ภาชนะเคลือบของจีนสมัยเหม็งและเช็ง สถูปประกอบมุมของเจดีย์วัดแก้วทำด้วยหินทรายแดงน่าจะมาจากเขานางเอ(นางฮี)ซึ่งอยู่ห่างจากวัดแก้วประมาณ 5 กม.พระพุทธรูปหินทรายแดงประจำมุขต่างๆอิทธิพลของศิลปะอยุธยากำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 22

---

ชื่อผู้ศึกษา : Jean Boissselier

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2525

วิธีศึกษา : ศึกษาสถาปัตยกรรม

ผลการศึกษา :

ตีพิมพ์บทความเรื่อง “Degagement du phra chedi de Wat Keo. Chaiya” ใน Journal of siam society LXVII ptII July 1979 กล่าวว่าวัดแก้วเป็นอุโบสถหรือห้องคูหาประกอบกันเป็นองค์ประกอบแกนกลาง ลักษณะผัง บัวฐานอาคารและมุขเด็จคล้ายศิลปะชวา แต่แผนผังและเสาคล้ายสถาปัตยกรรมจาม กำหนดอายุอยู่ในช่วงราวพุทธศตวรรษที่ 14 -15

---

ชื่อผู้ศึกษา : เนื้ออ่อน ขรัวทองเขียว

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2555

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ตีพิมพ์บทความเรื่อง “รูปแบบและประติมานวิทยาพระพุทธรูปจากวัดแก้วเมืองไชยา” ทำการวิเคราะห์พระพุทธรูปประทับนั่งสลักจากหินทรายแดงที่พบจากการขุดแต่งจากโบราณสถานวัดแก้ว สรุปผลว่าพระพุทธรูปจากวัดแก้วมีลักษณะผสมทั้งศิลปะอมราวดี, ชวาและจาม สันนิษฐานว่าคือพระเจ้าอักโษกยะ พระธยานิพุทธประจำทิศตะวันออก ตามแนวคิดของพุทธศาสนามหายานสกุลวัชรยาน กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 14 -15 (เนื้ออ่อน ขรัวทองเขียว,2555,138 – 147)

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

โบราณสถานวัดแก้ว ถือเป็นโบราณสถานที่สำคัญในการศึกษาสถาปัตยกรรมในสมัยศรีวิชัย เนื่องจากมีสภาพสมบูรณ์ที่สุด ลักษณะทางสถาปัตยกรรมเป็นเจดีย์ทรงปราสาท ก่ออิฐไม่สอปูน ขัดผิวหน้าอิฐเรียบ ผังเป็นรูปกากบาท มีรูปแบบทางสถาปัตยกรรมดังนี้

ฐานชั้นล่างสุด : เป็นฐานเขียงสี่เหลี่ยมจัตุรัส ลักษณะเป็นฐานประทักษิณ มีบันไดทางขึ้นทางทิศตะวันออกและทิศตะวันตก กึ่งกลางของฐานเขียงมีการเว้นร่องและก่ออิฐเว้นช่อง ต่อด้วยบั่วคว่ำและลูกแก้ว 

อาคารเรือนธาตุ : ฐานอาคารเรือนธาตุมีขนาด 18x18 เมตร ระหว่างมุมมีการเพิ่มเก็จ ผนังอาคารตกแต่งด้วยเสาติดผนังและเซาะร่องผ่ากลางโคนเสาจากโคนไปสู่ยอด (คล้ายกับจันทิกลาสันในชวา ประเทศอินโดนีเซียและปราสาทจาม ศิลปะมิเซน 1 ในเวียดนาม) มีมุข 4 ด้าน

มุขด้านตะวันออกเป็นทางเข้าสู่ห้องโถงกลาง มีขนาด 4x4 เมตรประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยก่ออิฐติดกับผนังอาคาร สภาพชำรุดเหลือเพียงหน้าตัก ขนาดกว้าง 4 เมตร ด้านซ้ายและขวาของผนังเจาะเป็นซุ้มจรนัมประดิษฐานพระพุทธรูป โดยพบพระอักโษภยะในซุ้มจรนัมทางด้านทิศใต้

มุขทางด้านทิศใต้ด้านในเป็นห้องคูหาปรากฏเสาประดับกรอบประตูก่ออิฐ ด้านข้างมีซุ้มจำลองย่อส่วนจากรูปแบบอาคารจริง ประตูทางเข้าทางมุขทิศใต้มีกรอบประตู ทับหลังประตูและธรณีประตูทำจากหินปูน ความสูงของประตูประมาณ 1.6 เมตร ภายในห้องคูหาประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยก่ออิฐสภาพชำรุด ด้านซ้ายและขวาของผนังเจาะเป็นซุ้มจรนัมประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยก่ออิฐ สันนิษฐานว่าลักษณะของมุขในแต่ละด้านน่าจะมีความคล้ายกัน

มุขทางด้านทิศเหนือ พบการนำพระพุทธรูปศิลาทรายแดง สมัยอยุธยาเข้ามาประดิษฐานภายในมุขแทน

มุขทางด้านทิศตะวันตกมีการตกแต่งผนังโดยการทำซุ้มจำลอง

 

ส่วนยอดของอาคาร : พังลงมาหมด สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นลักษณะชั้นคล้ายปราสาท เหนือชั้นเรือนธาตุทางด้านทิศใต้ปรากฏร่องรอยซัมกุฑุ  ชั้นของหลังคาแต่ละชั้นน่าจะมีการประดับสถูปจำลองเนื่องจากพบสถูปจำลองทำด้วยศิลาทรายแดงหลายองค์บริเวณรอบฐาน

จากลักษณะผังของโบราณสถานวัดแก้วมีลักษณะคล้ายจันทิกะลาสันในชวาภาคกลางกำหนดอายุในช่วงพุทธศตวรรษที่ 14 แต่ลักษณะการตกแต่งภายนอกคล้ายกับปราสาทจามกำหนดอายุอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 15 จึงกำหนดตัวอายุของโบราณสถานวัดแก้วอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 14 -15

โบราณวัตถุชิ้นสำคัญที่พบที่วัดแก้ว ได้แก่ พระเจ้าอักโษภยะ ปางมารวิชัยพบในซุ้มจรนัมทางด้านทิศใต้ของมุขตะวันออก ทำจากหินศิลาทรายแดงที่ฐานสลักเป็นรูปสิงห์ข้างละตัว มีวัชระอยู่ตรงกลาง กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ 15, พระพุทธรูปสมัยทวารวดีและสมัยอยุธยา , ชิ้นส่วนประติมากรรมรูปมือถือดอกบัว, ศึวลึงค์, ชิ้นส่วนสถาปัตยกรรม เช่น กรอบประตูศิลา, ธรณีประตูศิลา,ยอดสถูปศิลาทำเป็นรูปดอกบัว เป็นต้น (นงคราญ ศรีชาย, 2543, 181 – 186)

นอกจากนี้ ในการขุดค้นทางโบราณคดีใน ปี พ.ศ.2523 พบแนวอิฐทางด้านตะวันออกบริเวณที่สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นซากวิหารรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้าง 3 เมตร ยาว 7.5 เมตร

จากหลักฐานทางด้านโบราณคดีที่พบ สันนิษฐานว่าโบราณสถานวัดแก้วสร้างขึ้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 14 -15 สร้างขึ้นเนื่องในพุทธมหายาน นิกายวัชรยาน จากนั้นได้มีการเข้ามาใช้ศาสนสถานแห่งนี้อีกครั้งในสมัยอยุธยา

 

ตำนานท้องถิ่นที่เกี่ยวข้อง :

นิทานพื้นบ้าน เรื่องเล่าเกี่ยวกับ “พ่อตาพัดหมัน” กล่าวว่า ปะหมอกับปะมัน สองคนพี่น้องเป็นชาวอินเดีย ใช้เรือเดินใบมาจนถึงเมืองไชยา ขึ้นบกด้วยข้าทาสบริวารที่บ้านนาค่ายตรงวัดหน้าเมืองในตำบลเลม็ด ปะหมอเป็นนายช่างมีความรู้ด้านวิศวกรรมก่อสร้างถูกตัดมือตัดตีนเมื่อสร้างพระบรมธาตุเสร็จ และทนพิษบาดแผลไม่ไหวจึงตาย ที่ปะหมอถูกตัดมือตัดตีนเนื่องจากเจ้าเมืองไม่อยากให้ปะหมอไปสร้างโบราณสถานแห่งอื่นอีก เมื่อปะหมอตายแล้ว จึงได้คิดหล่อรูปพระอวโลกิเตศวรไว้เป็นเครื่องหมายแทนตัว ส่วนปะหมันได้ครองอยู่เกาะพัดหมันและตั้งรกรากอยู่กระทั้งเสียชีวิต สถานที่ปะหมันไปอาศัยอยู่นั่นเป็นพื้นที่ดอนน้ำไม่ท่วม มีนาล้อมรอบ เนื้อที่ 1 ไร่เศษ สมัยก่อนมีความศักดิ์สิทธิ์มาก ชาวบ้านเคารพนับถือ คณะมโนราห์เดินทางผ่านต้องรำถวาย

บางตำนานก็กล่าวว่าชาวอินเดียที่มาไชยาในครั้งนั้นมี 4 คนพี่น้อง คือ ปะหมอ ปะหมัน ปะเว ปะหุม โดยปะหมอเป็นช่างฝีมือดีเป็นลูกของศรีวิชัย เมือสร้างพระบรมธาตุเสร็จ ถูกตัดมือตัดตีนและทนพิษบาดแผลไม่ไหวจึงตาย สิ่งก่อสร้างที่ปะหมอสร้างอีกได้แก่ วัดแก้วและวัดหลง วัดแก้วมีลายแทงและปริศนาว่า “วัดแก้วศรีธรรมโศกราชสร้างแล้ว ขุดแล้วเรืองรอง สี่เท้าพระบาท เหยียบปากพะเนียงทอง ผู้ใดคิดต้อง กินไม่รู้สิ้นเอย”

สถานที่อยู่อาศัยของปะหมอนั้น สันนิษฐานว่าคือบริเวณต้นสำโรงใหญ่ข้างวัดเวียง บริเวณที่ตั้งศาลปะหมอ  ถือเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์จนถึงปัจจุบัน (ประทุม ชุมเพ็งพันธ์, 2519,20 -21)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

เพลงเมธา ขาวหนูนา เรียงเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

เขมชาติ เทพไชย.(2523,กรกฎาคม).การสำรวจขุดค้นวัดแก้ว อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี. ศิลปากร, 24 (3), 13 -23

โครงการโบราณคดีประเทศไทย (ภาคใต้) กองโบราณคดี กรมศิลปากร. (2526).รายงานการสำรวจขุดค้นทางด้านโบราณคดี บริเวณแหลมโพธิ์ ตำบลพุมเรียง อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี.  กรุงเทพ : กรมศิลปากร.  

ธราพงศ์ ศรีสุชาติ.(2542).ชุมชนโบราณไชยา.ในสารานุกรมภาคใต้ เล่มที่ 5. กรุงเทพ : ธนาคารทหารไทยพานิชย์, หน้า 2195 - 2218

ณัฎฐภัทร และภุชชงค์ จันทวิช.(2524). เครื่องถ้วยจีนที่พบจากแหล่งโบราณคดีในประเทศไทย. วิทยานิพนธ์ของปริญญาศิลปศาสตร์มหาบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

ณัฎฐภัทร และภุชชงค์ จันทวิช. (2525). ความสัมพันธ์ทางด้านเครื่องถ้วยจีนที่เกี่ยวข้องกับศรีวิชัย.ใน รายงานการสัมมนาประวัติศาสตร์โบราณคดีศรีวิชัย ณ จังหวัดสุราษฎรธานี วันที่ 25-30 มิถุนายน พ.ศ. 2525. กรุงเทพ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร

ประทุม ชุ่มเพ็งพันธ์.(2513). ไชยา – สุราษฎร์ธานี. กรุงเทพ : กรุงเทพการพิมพ์

เนื้ออ่อน ขรัวทองเขียว.(2555, ตุลาคม – ธันวาคม).รูปแบบและประติมานวิทยาพระพุทธรูปจากวัดแก้วเมืองไชยา.เมืองโบราณ. 38 (4), 138 – 147.

นงคราญ ศรีชาย. (2543). โบราณคดีศรีวิชัย : มุมมองใหม่การศึกษาวิเคราะห์แหล่งโบราณคดีรอบอ่าวบ้านดอน. นครศรีธรรมราช : สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 11 นครศรีธรรมราช

ศิลปากร,กรม.(2522) การขุดแต่งโบราณสถานวัดแก้ว อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี. กรุงเทพ: หน่วยศิลปากรที่ 14 กองโบราณคดี กรมศิลปากร

อนุวิทย์ เจริญศุภกุล.(2526, กรกฎาคม).สถาปัตยกรรมแบบศรีวิชัยในคาบสมุทรภาคใต้. ศิลปากร. 27 (3), 17 – 25.

อนุวิทย์ เจริญศุภกุล.(2549, ตุลาคม – ธันวาคม).การออกแบบศาสนสถานสกุลช่างทวารวดี เขมรและชุมชนภาคใต้ไชยาในประเทศไทย. เมืองโบราณ. 27(4), 21 -40

ข่าวที่เกี่ยวข้อง