โบราณสถานหมายเลข 4 เมืองเสมา

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

ตั้งอยู่ภายในเมืองเสมาชั้นใน ห่างจากบ่ออีกาไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือประมาณ 100 เมตร สภาพก่อนการขุดแต่งมีป่าไม้ขึ้นปกคลุม มีร่องรอยของการลักลอบขุดหาโบราณวัตถุ สภาพปัจจุบันได้รับการขุดแต่ง บูรณะ และปรับปรุงภูมิทัศน์โดยกรมศิลปากรอยู่ในสภาพค่อนข้างดี 

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

220-222 เมตร

ทางน้ำ

ลำตะคอง, แม่น้ำมูล, ลำน้ำสาขา ได้แก่ ห้วยไผ่

สภาพธรณีวิทยา

[ดู เมืองเสมา]

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยทวารวดี, สมัยเขมร

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 12-18

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : สำรวจ, ขุดค้น, ทำผัง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

หน่วยศิลปากรที่ 6 กรมศิลปากรทำการสำรวจ ทำผัง และปักหมุดโบราณสถานภายในเมืองเสมาพร้อมทั้งขุดทดสอบทางโบราณคดี จำนวน 1 หลุม ขนาด 3x3 เมตร บริเวณเมืองชั้นในทางทิศตะวันตกเฉียงใต้

---

ชื่อผู้ศึกษา : หจก. ปุราณรักษ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2542

วิธีศึกษา : ขุดค้น, บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดแต่ง, ปรับปรุงภูมิทัศน์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

หจก. ปุราณรักษ์ได้ทำการขุดแต่ง บูรณะและเสริมความมั่นคงให้แก่โบราณสถานภายในเมืองเสมาจำนวน 9 แห่ง และได้ขุดค้นทางโบราณคดีจำนวน 1 หลุม พร้อมทั้งปรับปรุงภูมิทัศน์ภายในเมือง

---

ชื่อผู้ศึกษา : เขมิกา หวังสุข

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2543

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาภาชนะดินเผา, ศึกษาความเชื่อ, ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาการตั้งถิ่นฐาน/การใช้พื้นที่, ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

เขมิกา หวังสุข เสนอวิทยานิพนธ์เพื่อสำเร็จการศึกษาปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ในหัวข้อ “พัฒนาการทางวัฒนธรรมในลุ่มแม่น้ำมูล : กรณีศึกษาแหล่งโบราณคดีเมืองเสมา อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา” โดยศึกษาพัฒนาการทางวัฒนธรรมของชุมชนโบราณเมืองเสมาและศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างชุมชนโบราณเมืองเสมากับชุมชนโบราณร่วมสมัยในบริเวณลุ่มน้ำมูล จากหลักฐานข้อมูลทุกประเภท ได้แก่ โบราณวัตถุประเภทต่างๆ โบราณสถาน และเอกสาร จารึก

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

สันนิษฐานว่าโบราณสถานหมายเลข 4 เมืองเสมา เป็น ศาสนสถานประเภทวิหาร สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 12-15 มีแผนผังรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาด 8.25 x 13.50 เมตร สภาพเหลือเพียงส่วนฐานก่อด้วยอิฐสูงประมาณ 1.20 เมตร วิหารหันหน้าไปทางทิศตะวันออกซึ่งด้านหน้าทำเป็นบันไดทางขึ้น-ลง 3 ขั้น ขั้นล่างสุดทำเป็นอัฒจันทร์รูปครึ่งวงกลม ส่วนขั้นบนสุดมีร่องรอยหลุมเสาอยู่ทั้งสองข้างของบันได ฐานด้านทิศเหนือและใต้ทำเป็นช่องรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าเว้าลักษณะยกเก็จเข้าไปด้านละ 2 ช่อง  มีร่องรอยการประดับลวดลายด้วยปูนปั้น พื้นภายในวิหารมีการก่ออิฐซ้อนกันเป็นชั้นหนา บริเวณขอบด้านนอกของพื้นวิหารมีร่องรอยหลุมเสาทั้ง 4 ด้าน

บริเวณโดยรอบวิหารปักใบเสมาคู่ ทำจากหินทรายขนาดใหญ่ ลักษณะใบเสมาไม่มีลวดลาย โกลนแต่งอย่างหยาบๆ โดยปักอยู่ 5 ทิศ ได้แก่ ด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ด้านทิศตะวันตก ด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ และด้านทิศตะวันออก

เทคนิคการก่อสร้าง อิฐที่ใช้ก่อสร้างมีลักษณะเป็นอิฐก้อนใหญ่มีแกลบข้าวปน เป็นอิฐแบบที่ใช้ในวัฒนธรรมทวารวดี ก่อซ้อนขึ้นมาโดยไม่สอปูนแล้วฉาบปูนปิดผนังและตกแต่งผนังด้วยปูนปั้นเป็นลวดลาย แกนกลางถมทรายและก้อนหินสีม่วงขนาดเล็ก

จากการขุดแต่งเมื่อพ.ศ.2542 พบชิ้นส่วนสถาปัตยกรรม ชิ้นส่วนปูนปั้น ชิ้นส่วนรูปเคารพ ฐานรูปเคารพหินทรายสลักเป็นลายกลีบบัว (หจก.ปุราณรักษ์ 2542 : 87)

แผนผังของโบราณสถานหมายเลข 4 เมืองเสมา สามารถเทียบได้กับโบราณสถานหมายเลข 4 ที่เมืองฟ้าแดดสงยาง จังหวัดกาฬสินธุ์ และลักษณะทางขึ้นด้านหน้าที่ทำเป็นอัฒจันทร์ศิลาแบบที่นิยมในศิลปะลังกา (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2547 :112) คล้ายกับบันไดทางขึ้นของวิหารหมายเลข 5 ที่เมืองโบราณอู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี (สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 10 สุพรรณบุรี 2545 : 34)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

อมรรัตน์ พิยะกูล

บรรณานุกรม

เขมิกา หวังสุข. “พัฒนาการทางวัฒนธรรมในลุ่มแม่น้ำมูล : กรณีศึกษาแหล่งโบราณคดีเมืองเสมา อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2543.

ปุราณรักษ์, หจก. รายงานการขุดแต่งเพื่อการบูรณะโบราณสถานเมืองเสมา ตำบลเสมา อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา. รายงานเสนอต่อสำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑ์แห่งชาติที่ 9 จังหวัดนครราชสีมา, 2542. (อัดสำเนา)

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. ศิลปะทวารวดี. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547.

สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑ์แห่งชาติที่ 2 สุพรรณบุรี. โบราณคดีเมืองอู่ทอง. นนทบุรี : โรงพิมพ์สหมิตรพริ้นติ้ง, 2545.

สมศักดิ์ รัตนกุล. โบราณคดีเมืองคูบัว. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร (จัดพิมพ์เนื่องในงานพระราชทานเพลิงศพ ว่าที่ ร.ต.สมศักดิ์ รัตนกุล), 2535.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง