วัดเขาพระบาทใหญ่

ภูมิประเทศ

ภูเขา

สภาพทั่วไป

เป็นวัดร้างที่ตั้งอยู่บนเขาพระบาทใหญ่ นอกเมืองโบราณสุโขทัยไปทางด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ ห่างจากคูเมืองไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ประมาณ 1.8 กิโลเมตร อยู่ติดกับสรีดภงส์ (อยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ของสรีดภงส์) ห่างจากคลองเสาหอมาทางทิศใต้ประมาณ 600 เมตร

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

89 เมตร

ทางน้ำ

คลองเสาหอ, แม่น้ำยม

สภาพธรณีวิทยา

เขาพระบาทใหญ่เป็นภูเขาหินปูนในหมวดหินก้างปลา กลุ่มหินลำปาง ยุคไทรแอสซิก ช่วง 245-210 ล้านปีมาแล้ว (กรมทรัพยากรธรณี 2551 : 15) ก่อตัวขึ้นในสภาวะแวดล้อมการสะสมตะกอนทะเลในเขตภาคเหนือของไทย

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยสุโขทัย

อายุทางโบราณคดี

รัชสมัยพญาลิไทเป็นต้นมา

อายุทางตำนาน

สมัยสุโขทัย, สมัยพระร่วง

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2450

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวขณะทรงดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ทรงพบจารึกบนเขาพระบาทใหญ่ ภายหลังกำหนดให้เป็นศิลาจารึกหลักที่ 8 หรือจารึกวัดเขาสุมนกูฏ

---

ชื่อผู้ศึกษา : ยอร์ช เซเดส์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2521, พ.ศ.2526

วิธีศึกษา : ศึกษาเอกสาร/จารึก

ผลการศึกษา :

แปลและเรียบเรียงจารึกหลักที่ 8 หรือจารึกวัดเขาสุมนกูฏ

---

ชื่อผู้ศึกษา : สินชัย กระบวนแสง

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2522

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

อาจารย์สินชัย กระบวนแสง (2522) เผยแพร่ผลการศึกษา “รอยพระพุทธบาทสมัยสุโขทัย” ในวารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ซึ่งมีเนื้อหาเกี่ยวกับรอยพระพุทธบาทที่พบที่วัดเขาพระบาทใหญ่ด้วย

---

ชื่อผู้ศึกษา : สุธนา เกตุอร่าม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2523

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สุธนา เกตุอร่าม (2523) เสนอสารนิพนธ์เรื่อง “การสร้างรอยพระพุทธบาทสมัยพญาลิไท” รวมถึงรอยพระพุทธบาทที่พบที่วัดเขาพระบาทใหญ่

---

ชื่อผู้ศึกษา : นันทนา ชุติวงศ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : เมืองโบราณ

ผลการศึกษา :

อาจารย์นันทนา ชุติวงศ์ (2533) เผยแพร่หนังสือเรื่อง “รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และอาคเนย์” รวมถึงรอยพระพุทธบาทที่พบที่วัดเขาพระบาทใหญ่

---

ชื่อผู้ศึกษา : สันติ เล็กสุขุม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : เมืองโบราณ

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม (2540) เผยแพร่หนังสือศิลปะสุโขทัย ซึ่งมีเนื้อหากล่าวถึงหลักฐานที่พบจากวัดเขาพระบาทใหญ่

---

ชื่อผู้ศึกษา : ศักดิ์ชัย สายสิงห์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2543

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : สำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ (2543) ศึกษาวิจัยเชิงเปรียบเทียบศิลปกรรมสุโขทัยและล้านนา รวมทั้งรอยพระพุทธบาทที่พบที่วัดเขาพระบาทใหญ่

---

ชื่อผู้ศึกษา : ศักดิ์ชัย สายสิงห์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาเอกสาร/จารึก

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : สำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ

ผลการศึกษา :

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ (2547) ศึกษาวิจัยศิลปะสุโขทัยจากหลักฐานโบราณคดีจารึกและศิลปกรรม รวมทั้งหลักฐานที่พบจากวัดเขาพระบาทใหญ่

---

ชื่อผู้ศึกษา : พิเศษ เจียจันทร์พงษ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ศึกษาสถาปัตยกรรม, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ นักโบราณคดีกรมศิลปากร รวบรวมและศึกษาข้อมูลโบราณสถานในอุทยานประวัติศาตร์สุโขทัย ศรีสัชนาลัย และกำแพงเพชร แล้วเผยแพร่ในเอกสาร “นำชมอุทยานประวัติศาสตร์ สุโขทัย ศรีสัชนาลัย กำแพงเพชร”

---

ชื่อผู้ศึกษา : ปัทมา เอกม่วง

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : ประวัติศาสตร์ศิลปะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ปัทมา เอกม่วง (2549) เสนอวิทยานิพนธ์เรื่อง “การเปรียบเทียบรูปแบบทางศิลปกรรมบนรอยพระพุทธบาทที่วัดศรีโคมคำ จังหวัดพะเยา และที่วัดตระพังทองหลาง จังหวัดสุโขทัย” ซึ่งรอยพระพุทธบาทที่ประดิษฐานอยู่ ณ วัดตระพังทองนั้น ค้นพบที่วัดเขาพระบาทใหญ่

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดเขาพระบาทใหญ่ตั้งอยู่บนเขาพระบาทใหญ่ นอกเมืองโบราณสุโขทัยไปทางด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ ห่างจากคูเมืองไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ประมาณ 1.8 กิโลเมตร อยู่ติดกับสรีดภงส์ (อยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ของสรีดภงส์)

โบราณสถานประกอบไปด้วยซากวิหารก่อด้วยอิฐและหิน ส่วนโบราณวัตถุสำคัญที่พบในบริเวณวัดได้แก่ จารึกวัดเขาสุมนกูฏ และรอยพระพุทธบาท

จารึกวัดเขาสุมนกูฏ (ยอร์ช เซเดส์ 2521 ; 2526)

ลักษณะเป็นหลักจารึกรูปใบเสมา ขนาดกว้าง 31 เซนติเมตร สูง 90 เซนติเมตร หนา 15 เซนติเมตร จารึกตัวอักษรไทยสุโขทัย สร้างขึ้นในสมัยพญาลิไทหรือพระมหาธรรมราชาที่ 1 แห่งกรุงสุโขทัย ไม่ระบุศักราชที่สร้าง แต่ ศ.ดร.ประเสริฐ ณ นคร สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นระหว่าง พ.ศ.1902-1915 (วชรพร อังกูรชัชชัย และดอกรัก พยัคศรี 2546) ทรงค้นพบบนเขาพระบาทใหญ่โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ครั้งยังทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เมื่อ พ.ศ.2451 (ปัจจุบันอยู่ที่หอพระสมุดวชิรญาณ หอสมุดแห่งชาติ)

เนื้อหาโดยสังเขปของจารึกหลักนี้ (วชรพร อังกูรชัชชัย และดอกรัก พยัคศรี 2546) คือ

ด้านที่ 1 เป็นคำสรรเสริญรอยพระพุทธบาท ที่พระยาลือไทยธรรมราชาที่ 1 ได้ประดิษฐานไว้บนยอดเขาสุมนกูฏ ด้านที่ 2 เป็นเรื่องทำการสักการะบูชา ในเวลาที่ได้แห่รอยพระพุทธบาทขึ้นบนเขาสุมนกูฏ ด้านที่ 3 ชำรุดเสียหายมาก แต่ยังอ่านได้พระนาม พระยาศรีสุริยพงศ์มหาธรรมราชาธิราช พระธรรมราชาองค์นั้น เป็นพระโอรสของพระยาลือไทยธรรมราชาที่ 1 ตามที่กล่าว ในตอนปลายคำจารึกนี้คือ ด้านที่ 4 บรรทัดที่ 15 มีความปรากฏว่า “พระองค์ได้ขึ้นมานบพระบาทลักษณ อันตนหาก (เดิมศาสตราจารย์ ยอร์ช เซเดส์ อ่านว่า “อันตนชนก” แต่ภายหลังศาสตราจารย์ ดร.ประเสริฐ ณ นคร ได้ตรวจสอบใหม่พบว่า คำที่ศาสตราจารย์ ยอร์ช เซเดส์ อ่านว่า “อันตนชนก” นั้น ที่ถูกควรอ่านว่า “อันตนหาก” เพราะตัวอักษรในจารึกเขียนเช่นนั้น ฉะนั้นที่ ศาสตราจารย์ ยอร์ช เซเดส์ กล่าวว่าเป็นจารึกของพระโอรสของพระยาลือไทยธรรมราชาที่ 1 นั้นจึงคลาดเคลื่อนควรเป็นจารึกของพระยาลือไทยเอง) ประดิษฐานแต่ก่อนเหนือจอมเขาสุมนกูฏ”

ในคำจารึกด้านที่ 3 ยังมีเรื่องราวที่พอจะอ่านได้ คือพระยาศรีสุริยพงศ์มหาธรรมราชาธิราช (พระมหาธรรมราชาที่ 1) ได้เสด็จไปปราบปรามหัวเมืองข้างทิศตะวันออกถึงแม่น้ำสัก แล้วเสด็จขึ้นมาประทับอยู่สองแคว (เมืองพิษณุโลก) 7 ปี ข้างปลายด้านที่ 3 นี้กล่าวถึงอาณาเขตเมืองสุโขทัยที่แผ่ออกในแผ่นดินนั้น คำจารึกด้านที่ 4 เป็นเรื่องพระธรรมราชาที่ 1 เสด็จไปนมัสการพระพุทธบาทบนเขาสุมนกูฏพร้อมกับชาวเมืองต่างๆ ซึ่งขึ้นอยู่กับกรุงสุโขทัยครั้งนั้น ได้นมัสการพระพุทธบาทและโปรดให้จารึกศิลาหลักนี้ขึ้น

รอยพระพุทธบาท

วัดเขาพระบาทใหญ่เคยเป็นที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบาทจำลองเมื่อราว พ.ศ.1902 ปัจจุบันนำมาประดิษฐานที่วัดตระพังทอง

พญาลิไทโปรดเกล้าฯ ให้ไปจำลองรอยพระพุทธบาทอันศักดิ์สิทธิ์บนเขาสุมนกูฏมาจากลังกา (เขาสุมนกูฏหรือสมนตกูฏ เป็นชื่อเขาสำคัญที่มีรอยพระพุทธบาทในลังกา คือที่อังกฤษเรียกว่า “อาดัมสปีก”) เพื่อมาประดิษฐานบนภูเขา 4 แห่ง ในสุโขทัย (สันติ เล็กสุขุม 2540 : 104-105) ได้แก่ 1.เขาสุมนกูฏ นอกเมืองสุโขทัย 2.เมืองศรีสัชนาลัย 3.เขานองนอง เมืองบางพาน 4.ปากเขาพระบาง เมืองนครสวรรค์ (ปัทมา เอกม่วง 2549 : 12)   

เขาสุมนกูฏของสุโขทัย คือภูเขาทางทิศตะวันตกของเมืองสุโขทัย หรือที่เรียกว่า เขาพระบาทใหญ่

เนื้อหาในจารึกหลักที่ 8 หรือจารึกวัดเขาสุมนกูฏ ที่กล่าวถึงการประดิษฐานรอยพระพุทธบาทนั้นมีความว่า (ยอร์ช เซเดส์ 2521 ; 2526)

“เขาอันนี้ชื่อสุมนกูฏบรรพต …

เรียกชื่อดังอั้นเพื่อไปพิมพเอารอย

ตีนพระพุทธเจาเราอันเหยียบเหนื -

อ จอมเขาสุมนกูฏบรรพต .. ในลังกา

ทวีปพูนมาประดิษฐานไวเหนือจอมเขาอันนี้แ -

ลวใหคนทั้งหลายไดเห็นรอยฝา

ตีนพระพุทธเปนเจาเรานี้มีลายอัน

ไดรอยแปดสีสอง ใหฝูงเทพดาและ

ทั้งหลายไดไหวนบทําบูชา .. ให …”

รอยพระพุทธบาทนี้ทำจากแผ่นหินสีเทา ขนาดกว้าง 19 นิ้ว ยาว 59 นิ้ว เป็นรอยพระพุทธบาทข้างขวา สลักลายมงคล 108  (สุธนา เกตุอร่าม 2523 : 32) รูปแบบการวางสัญลักษณ์ต่างๆ เช่น มงคล 108 ใกล้เคียงกับศิลปะพุกาม (สันติ เล็กสุขุม 2540 : 105 ; นันทนา ชุติวงศ์ 2533 : 37) โดยเริ่มต้นสลักมงคล 108 ที่ใต้พระอังคุฐ (นิ้วโป้ง) เดินตามแนวนอนไปจนสุดแนวขวาง จนสู่แนวส้นพระบาท แล้วย้อนตีวงแคบเข้าจนจบที่ตรงกลาง ซึ่งเป็นระเบียบวิธีเดียวกับพุกาม (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ 2543 : 44-45)

ลักษณะของรูปเทวดาที่ปรากฏในรอยพระพุทธบาทนี้ เช่น พระพักตร์ยังไม่เป็นรูปรีที่ชัดเจน รูปแบของมงกุฎ มีรัดเกล้าทรงสูง คาดด้วยแหวนเป็นชั้นๆ สันนิษฐานว่าคงสร้างขึ้นในรัชกาลของพญาเลอไท หรือต้นรัชกาลพระยาลิไท (สันติ เล็กสุขุม 2540 : 105)

ในขณะที่ ศ.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ (2547 : 30-31) ให้ความเห็นว่าลายเทวดาและพระสาวกพนมมือ ลักษณะการสลักส่วนพระชงฆ์ พระบาท และชายผ้า มีลักษณะคล้ายกับภาพสลักดุนนูนบนแผ่นทองจังโกประดับพระธาตุหริภุญชัย อาจจะมีความเกี่ยวข้องกันได้ และถ้ารอยพระบาทชิ้นนี้คือหนึ่งในหลายรอยที่กล่าวว่าสร้างขึ้นในสมัยพญาลิไท ก็น่าจะสัมพันธ์กับทางด้านรูปแบบและระยะเวลา

 

ภายในวัดเขาพระบาทใหญ่ยังพบพระเครื่องปางลีลาจำนวนมาก ที่ชาวบ้านเรียกว่า “กรุวัดเขาพระบาทใหญ่” เช่นเดียวกับวัดใกล้เคียงคือ วัดเขาเจดีย์งาม วัดเขาพระบาทน้อย วัดเขาตะพานหิน และวัดถ้ำหีบ

นอกจากนี้ วัดเขาพระบาทใหญ่ยังมีตำนานที่เกี่ยวข้องกับ “ข้าวตอกพระร่วง” หรือ “ข้าวสารพระร่วง” ที่ชาวบ้านเชื่อว่าเป็นวัตถุมงคลหรือหินศักดิ์สิทธิ์ประเภทหนึ่งที่พบมากบริเวณเขาพระบาทใหญ่ โดยมีตำนานว่าเกิดจากวาจาสิทธิ์ของพระร่วงเจ้าผู้ครองแคว้นสุโขทัยในสมัยก่อน ขณะทรงออกผนวชอยู่ที่วัดเขาพระบาทใหญ่ในวันตักบาตรเทโว เมื่อได้ฉันภัตตาหารเสร็จแล้ว ข้าวที่เหลือก้นบาตรท่านได้โปรยลงบนลานวัด และทรงอธิษฐานขอให้ข้าวตอกดอกไม้นี้กลายเป็นหินชนิดหนึ่ง พร้อมทั้งมีอายุยั่งยืนนานชั่วลูกชั่วหลาน เมื่อใครมีไว้บูชาบนหิ้งพระหรือพกติดตัวไว้ ก็จะเจริญด้วยโภคทรัพย์นานาประการ แคล้วคลาดจากภัยอันตรายทั้งปวง นอกจากนั้นยังมีความเชื่ออีกว่า ถ้านำหินก้อนสี่เหลี่ยมที่ยังไม่เจียระไนมาฝนกับน้ำมะนาวนำไปทาบริเวณแผลก็จะสามารถถอนพิษสัตว์ได้ทุกชนิด ด้วยความเชื่อจากอดีตกาลส่งผลให้ในปัจจุบันชาวเมืองสุโขทัยโดยเฉพาะชาวบ้านตำบลเมืองเก่า นิยมนำข้าวตอกพระร่วงซึ่งมีที่เดียวในโลก บริเวณรอบวัดเขาพระบาท มาเจียระไนขัดและฝนกับกระดาษทรายจนเกลี้ยงเกิดเป็นเม็ดหินสีดำคล้ายนิล ประกอบเข้ากับเครื่องเงิน จนแปรสภาพเปลี่ยนเป็นเครื่องประดับต่างๆ ทั้งสร้อยคอ สร้อยข้อมือ แหวน จี้ ต่างหู กำไล ฯลฯ ส่วนเศษผงที่เหลือจากการเจียระไนก็นำมาโขลกและบดให้ละเอียดสร้างเป็นแม่พิมพ์พระนางพญาเสน่ห์จันทร์ หรือพระพิมพ์ต่างๆ เชื่อว่าเป็นการสร้างให้เกิดสิริมงคลแก่ผู้สวมใส่ (http://bankaotokprarung.com)

ดังนั้น ข้าวตอกพระร่วงที่ชาวบ้านเรียกขานกันจึงหมายถึงหินรูปสี่เหลี่ยมโดยธรรมชาติที่ฝังตัวอยู่ในหินก้อนใหญ่ ส่วนข้าวพระร่วงหรือข้าวก้นบาตรพระร่วงนั้นจะมีลักษณะคล้ายเมล็ดข้าวสุกฝังตัวอยู่ในหินสีดำ

ในทางธรณีวิทยา ข้าวตอกพระร่วง คือ แร่ Limonite หรือเป็นออกไซด์ของเหล็กชนิดหนึ่ง (2Fe₂O₃ . H₂O) เนื่องจากแร่นี้ไม่มีรูปผลึกเป็นคอลลอยด์ (colloid) จึงสามารถเกิดเป็นผลึกโดยอาศัยรูปผลึกของแร่อื่นได้ ในกรณีของข้าวตอกพระร่วงนี้อาศัยรูปผลึกของแร่ PYRITE (FeS₂) จึงเรียกว่า Limonite Pseudomorphed after Pyrite แร่นี้มีพบมากที่จังหวัดสุโขทัยพบฝังอยู่ในหินผุตามเชิงเขาพระบาทใหญ่ เมื่อทุบให้แผ่นหินผุแตกจะพบหินเป็นรูปสี่เหลี่ยมคล้ายลูกเต๋าสีสนิมเหล็ก หรือสีน้ำตาลไหม้เล็กบ้างใหญ่บ้าง ก้อนใหญ่หน้าราบขนาดราว 2-3 เซนติเมตร ก้อนเล็กราว 0.5 เซนติเมตร และก้อนใหญ่บางก้อนนั้นถ้าทุบให้แตกอีกก็จะแตกเป็นก้อนย่อยๆ รูปสี่เหลี่ยมอีกเช่นเดียวกัน แต่บางก้อนเป็นรูปสี่เหลี่ยมยาวก็มี

ปัจจุบันเครื่องประดับจากข้าวตอกพระร่วงเป็นผลิตภัณฑ์เด่นของท้องถิ่น

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมทรัพยากรธรณี. การจำแนกเขตเพื่อการจัดการด้านธรณีวิทยา และทรัพยากรธรณี จังหวัดสุโขทัย. กรุงเทพฯ : กรมทรัพยากรธรณี, 2551.

“ตำนานข้าวตอกพระร่วง.” (ออนไลน์), มปป.. เข้าถึงเมื่อ 28 กุมภาพันธ์ 2558. แหล่งที่มา  http://bankaotokprarung.com

นันทนา ชุติวงศ์. รอยพระพุทธบาทในศิลปะเอเชียใต้และอาคเนย์. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2533.

ปัทมา เอกม่วง. “การเปรียบเทียบรูปแบบทางศิลปกรรมบนรอยพระพุทธบาทที่วัดศรีโคมคำ จังหวัดพะเยา และที่วัดตระพังทอง จังหวัดสุโขทัย.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์ศิลปะ) บัณฑิตวิยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549.

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว. เที่ยวเมืองพระร่วง. พิมพ์ครั้งที่ 12. กรุงเทพฯ : กรุงเทพฯ : คุรุสภา, 2526.

วชรพร อังกูรชัชชัย และดอกรัก พยัคศรี. “จารึกวัดเขาสุมนกูฏ.” ใน ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. (ออนไลน์), 2546. เข้าถึงเมื่อ 28 กุมภาพันธ์ 2558. แหล่งที่มา http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=201

ยอร์ช เซเดส์. “หลักที่ 8 ศิลาจารึกวัดเขาสุมนกูฏ.” ใน ประชุมศิลาจารึก ภาคที่ 1 : เป็นจารึกกรุงสุโขทัยที่ได้พบก่อน พ.ศ.2467. กรุงเทพฯ : คณะกรรมการพิจารณาและจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์ สำนักนายกรัฐมนตรี, 2521 : 111-118.

ยอร์ช เซเดส์. “ศิลาจารึกวัดเขาสุมนกูฏ พุทธศักราช 1912.” ใน จารึกสมัยสุโขทัย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2526 : 80-91.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. การศึกษาเชิงเปรียบเทียบศิลปกรรมสุโขทัยและล้านนา. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2543 : 44-45.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. ศิลปะสุโขทัย : บทวิเคราะห์หลักฐานโบราณคดี จารึกและศิลปกรรม. กรุงเทพฯ : สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะสุโขทัย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2540.

สินชัย กระบวนแสง. “รอยพระพุทธบาทสมัยสุโขทัย.” วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร 3, 1 (กรกฎาคม-ธันวาคม 2522) : 132-157.

สุธนา เกตุอร่าม. การสร้างรอยพระพุทธบาทสมัยพญาลิไท.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี หมาวิทยาลัยศิลปากร, 2523.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง