วัดหลังคาขาว

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

วัดหลังคาขาว ตั้งอยู่บริเวณบึงพระราม ตำแหน่งที่วัดอยู่ในพื้นที่ด้านทิศเหนือภายในเกาะเมืองอยุธยา ติดกับวัดหลังคาดำ (ตั้งอยู่ทางทิศเหนือของวัดหลังคาดำ) ใกล้กับวัดมหาธาตุ อยู่ห่างจากแม่น้ำเจ้าพระยามาทางทิศเหนือประมาณ 1.30 กิโลเมตร ห่างจากคลองเมืองมาทางทิศใต้ประมาณ 400 เมตร ในพื้นที่ของอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา ได้รับการบูรณะและปรับปรุงภูมิทัศน์เป็นที่เรียบร้อยแล้ว เมื่อ พ.ศ.2530

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

3.5 -5 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา, แม่น้ำป่าสัก, แม่น้ำลพบุรี, แม่น้ำน้อย, คลองเมือง

สภาพธรณีวิทยา

ที่ราบลุ่มภาคกลางเกิดจากการเคลื่อนไหวของรอยเลื่อนใหญ่ ได้แก่ รอยเลื่อนแม่ปิง(ต่อเลยไปเกือบเชื่อมกับรอยเลื่อนเมย) รอยเลื่อนอุตรดิตถ์ (น้ำปาด) และรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ ในยุคครีเทเชียสตอนปลายถึงยุคเทอร์เชียรี ซึ่งต่อเนื่องจากการเปิดตัวของอ่าวไทยทางใต ้และการเกิดแอ่งเทอร์เชียรีในบริเวณภาคเหนือและภาคตะวันตกตอนบนและตามด้วยการเกิดรอยเลื่อนในแนวเหนือ-ใต้ (Bunopas 1981) การสะสมตัวเกิดขึ้นบนบกแบบเนินตะกอนน้ำพารูปพัด ที่ราบตะกอนน้ำพา ทางน้ำ ทะเลสาบ และแบบกึ่งทางน้ำกับทะเลสาบ

ลักษณะทางธรณีวิทยา  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา  ตั้งอยู่ในบริเวณที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  ทำให้ลึกลงไปใต้พื้นดินของจังหวัดพระนครศรีอยุธยา  เป็นแหล่งกรวดทรายขนาดใหญ่  เม็ดกรวด และทรายมีขนาดใหญ่และมีลักษณะกลมมน   น้ำบาดาล สะสมตัวอยู่ระหว่างช่องว่างและเม็ดกรวดและทราย  แทรกสลับอยู่กับชั้นดินเหนียว  ทำให้มีชั้นน้ำบาดาลหลายชั้น  และเป็นชั้นน้ำที่แผ่ขยายออกไปในแนวราบอย่างกว้างขวาง  มีคุณสมบัติทางอุทกธรณีวิทยาเฉพาะตัว  ซึ่งเป็นลักษณะที่พบอยู่ในชั้นน้ำบาดาลส่วนใหญ่ของที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  กล่าวคือ  ชั้นน้ำบาดาลแต่ละชั้น  จะมีชั้นดินเหนียวรองรับอยู่ด้านล่าง  และปิดทับอยู่ด้านบน  จัดเป็นชั้นน้ำบาดาลใต้แรงดัน (Confined aquifer)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยอยุธยา, สมัยอยุธยาตอนต้น, สมัยอยุธยาตอนปลาย, สมัยอยุธยาตอนกลาง

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2484

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานระดับชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 58 ลงวันที่ 18 มีนาคม พ.ศ.2484 หน้า 584 ในขณะนั้นเพียงแต่ประกาศแค่ชื่อเท่านั้น ยังไม่ได้กำหนดขอบเขตโบราณสถานแต่อย่างใด โดยวัดหลังคาดำ เป็นหนึ่งในรายชื่อโบราณสถานที่ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานในครั้งนั้น

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 93 ตอนที่ 102 ลงวันที่ 17 สิงหาคม 2519 หน้า 2149 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 1,810 ไร่ โดยวัดหลังคาขาว เป็นโบราณสถานที่อยู่ในเขตอุทยานประวัติศาสตร์ฯ

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2530

วิธีศึกษา : ขุดค้น, บูรณปฏิสังขรณ์, ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ขุดแต่ง

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากรโดยโครงการอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยาดำเนินการขุดแต่งและบูรณะวัดหลังคาขาว โดยนำเสนอเป็นรายงานการขุดแต่งและบูรณะวัดหลังคาขาว ตำบลประตูชัย อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ประจำปีงบประมาณ 2530

---

ชื่อผู้ศึกษา : UNESCO

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2534

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

วัดหลังคาขาว เป็นโบราณสถานภายในเขตเกาะเมือง พระนครศรีอยุธยา ซึ่งได้รับการพิจารณาเป็นมรดกโลกเมื่อวันที่ 13 ธันวาคม พ.ศ.2534

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์ พระนครศรีอยุธยา เพิ่มเติม โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 114 ตอนที่ 6 ง ลงวันที่ 21 มกราคม 2540 หน้า 40 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 3,000 ไร่

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

            วัดหลังคาขาว (ก่องแก้ว วีระประจักษ์ มปป.) ปัจจุบันเป็นวัดร้างตั้งอยู่ในเขตสวนสาธารณะบึงพระราม ไม่ปรากฏหลักฐานทางด้านเอกสารเกี่ยวกับประวัติการสร้าง โดยชื่อวัด "หลังคาขาว" นั้น น่าจะเป็นชื่อที่เรียกกันภายหลัง เพื่อให้สอดคล้องกับ "วัดหลังคาดำ" ที่อยู่ใกล้เคียงกันทางด้านทิศใต้

            โบราณสถานที่สำคัญของวัดหลังคาขาว ได้แก่

            1. เจดีย์ทรงระฆัง ตั้งอยู่บนฐานแปดเหลี่ยม  กรมศิลปากรดำเนินการขุดแต่งและบูรณะแล้วเมื่อ พ.ศ.2540 จากการดำเนินงานดังกล่าว ทำให้สามารถวิเคราะห์ได้ว่า  ฐานแปดเหลี่ยมดังกล่าวน่าจะสร้างขึ้นในภายหลัง สังเกตได้จากร่องรอยของฐานประทักษิณซึ่งพบว่าตั้งอยู่ในระดับพื้นดินสูงกว่าฐานวิหารและฐานเจดีย์  และยังสร้างซ้อนทับฐานวิหารและฐานเจดีย์อีกด้วย

            ฐานขององค์เจดีย์ทำเป็นฐานหน้ากระดานแปดเหลี่ยมชั้นลด 3 ชั้น  ถัดขึ้นไปเป็นฐานปัทม์แปดเปลี่ยมเรียงซ้อนกัน 3 ชั้นแล้วจึงเป็นองค์ระฆัง  ซึ่งทำเป็นทรงกลม สูงเหนือองค์ระฆังเป็นบัลลังก์แปดเหลี่ยม ต่อด้วยปล้องไฉน ปลียอด ซึ่งชำรุดส่วนปลายหักหายไป

            ภายในองค์เจดีย์ปรากฏครรภธาตุ  ลักษณะเป็นห้องคูหาทรงกลมกว้างประมาณ 3 เมตร  สันนิษฐานว่าน่าจะใช้เป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูป  เนื่องจากพบชิ้นส่วนของพระพุทธรูปปูนปั้นและหินทรายจำนวนหนึ่งจากการขุดแต่ง  โดยเฉพาะเม็ดพระศกได้พบจำนวนมากและอยู่ในสภาพชัดเจนกว่าชิ้นส่วนอื่นๆ  นอกจากนี้ที่ผนังคูหายังมีช่องรูปสามเหลี่ยม ลักษณะเป็นซุ้มอยู่ทางด้านทิศตะวันตก  ทิศเหนือ  และทิศใต้  ซุ้มดังกล่าวปรากฏร่องรอยการก่ออิฐสอปูนปิดไว้ตั้งแต่แรกสร้าง  ระหว่างซุ้มทั้ง 3 มีช่องขนาดเล็กรูปสามเหลี่ยมอีก 6 ช่อง  ซึ่งสันนิษฐานว่าน่าจะเป็นที่ตั้งวางประทีป

            ส่วนบนของครรภธาตุ  ทำการก่ออิฐยื่นออกมาจากผนัง ใช้เป็นที่รองรับเพดานไม้ซึ่งเรียงซ้อนลดหลั่นกัน 3 ชั้น  ทางด้านตะวันออกขององค์เจดีย์มีประตูทางเข้าครรภธาตุกว้างประมาณ 1 เมตร  มีร่องรอยของทับหลังทำด้วยไม้  ซึ่งปัจจุบันไม้ผุพังไปหมดแล้วคงพบแต่รอยอิฐก่อเรียงเป็นช่องสำหรับรองรับเครื่องไม้ดังกล่าวแล้วข้างต้น  ที่บานประตูมีบันได 5 ชั้น  กว้างประมาณ 1.20 เมตร

            การก่ออิฐประกอบองค์เจดีย์ส่วนใหญ่จะก่อเรียงแบบสั้นยาวเรียงขึ้นรูปสอด้วยดินเหนียวให้ได้รูปทรงอย่างคร่าว ๆ เป็นแบบอยู่ชั้นใน จากนั้นก่ออิฐพอกเพิ่มชั้นนอกใช้ปูนสอตกแต่งให้ได้รูปทรง  การก่ออิฐอย่างนี้ทำให้แนวอิฐชั้นนอกกับชั้นในไม่เชื่อมประสานกันเมื่อเกิดการชำรุดสภาพของอิฐชั้นนอกที่ประกอบเป็นองค์เจดีย์  จึงแบะออกเป็นแนวหลุดร่วงเป็นแถบ  ซึ่งเห็นได้จากสภาพเจดีย์ก่อนการอนุรักษ์

            2. วิหาร  ตั้งอยู่ด้านทิศตะวันออก ด้านหน้าขององค์เจดีย์  อยู่ในสภาพที่ชำรุดมาก  เหลือเพียงฐานเท่านั้น  ลักษณะเป็นฐานปัทม์มีบันไดขึ้นทางด้านตะวันออก (ด้านหน้าของวิหาร) นอกจากนี้ ยังได้พบหลักฐานที่บ่งบอกว่าวิหารหลังนี้มีการสร้างขึ้นมาเชื่อมติดกันโดยซ้อนทับฐานวิหารและฐานเจดีย์ไว้ด้วย

            สำหรับโบราณวัตถุที่พบในบริเวณวัดหลังคาขาว  ขณะทำการขุดแต่งส่วนใหญ่เป็นชิ้นส่วนพระพุทธรูปสำริด  หินทราย  ปูนปั้น  และดินเผา  ซึ่งชำรุดแตกหักเป็นชิ้นขนาดเล็ก  สังเกตได้ว่าเป็นชิ้นส่วนของพระพุทธรูปทรงเครื่อง  และพระพุทธรูปห่มดอง (ห่มเฉวียงบ่า)  ปางสมาธิและปางมารวิชัยประทับนั่งสมาธิราบ  นอกจากนั้นยังพบเศษภาชนะดินเผาชนิดต่างๆ ซึ่งอยู่ในสภาพชำรุดแตกเป็นเศษชิ้นเล็กชิ้นน้อย

            การพิจารณาลักษณะรูปแบบสถาปัตยกรรมของวัดหลังคาขาวเท่าที่ปรากฏหลักฐานดังกล่าวข้างต้น  จำเป็นต้องอาศัยแนวทางการศึกษาวิวัฒนาการของการสร้างเจดีย์อยุธยาซึ่งพบหลักฐานว่า  รูปแบบสถาปัตยกรรมโดยเฉพาะเจดีย์ประธานของวัดนั้น  ในพุทธศตวรรษที่ 22  นิยมสร้างเจดีย์ทรงกลม  แต่พอถึงปลายพุทธศตวรรษที่ 22 - พุทธศตวรรษที่ 23  ลักษณะทรงเจดีย์ได้พัฒนารูปแบบไป  โดยมีการทำเป็นเหลี่ยมทำเป็นมุมและเพิ่มจำนวนมุมมากขึ้น อีกทั้งยังนิยมประดับตกแต่งลวดลายปูนปั้น  องค์ประกอบต่างๆ ของสถาปัตยกรรมที่องค์เจดีย์  เป็นต้น

            เมื่อพิจารณาตามแนวทางการศึกษาวิวัฒนาการของการสร้างเจดีย์อยุธยาข้างต้น ทำให้ได้ข้อสรุปว่า เจดีย์วัดหลังคาขาวซึ่งเป็นเจดีย์แปดเหลี่ยม  และภายในกลวงเป็นครรภธาตุหรือห้องคูหา  มีประตูทางเข้า  ลักษณะรูปทรงดังกล่าวใกล้เคียงกับเจดีย์มุม  ของปรางค์ประธานวัดราชบูรณะ  ซึ่งสร้างขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 20  และเจดีย์ที่วัดพระศรีสรรเพชญ์ ซึ่งสร้างขึ้นระหว่างพุทธศตวรรษที่ 20 – 21 และจากหลักฐานปรากฏที่ฐานประทักษิณแสดงให้เห็นว่ามีการสร้างซ่อมเพิ่มเติมในสมัยหลังคือสมัยอยุธยาตอนกลาง 

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2551.

กรมศิลปากร. ทะเบียนโบราณสถานทั่วราชอาณาจักร พ.ศ.2516. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภา,2516.

กรมศิลปากร. รายงานการขุดแต่งและบูรณะวัดหลังคาขาว ตำบลประตูชัย อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ปีงบประมาณ 2530.  กรุงเทพฯ : โครงการอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา, 2530.

กรมศิลปากร. ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

ก่องแก้ว วีระประจักษ์. วัดหลังคาขาว. มปป. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา  http://www.literatureandhistory.go.th/

คณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์เอกลักษณ์และภูมิปัญญาจังหวัดพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2544.

น. ณ ปากน้ำ. ศิลปกรรมแห่งอาณาจักรศรีอยุธยา.  กรุงเทพฯ : ธเนศวรการพิมพ์, 2516.

ประทีป เพ็งตะโก. นครประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์สมาพันธ์, 2539.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะอยุธยา. มปป. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อวันที่ 01 มีนาคม 2558 แหล่งที่มา https://welovemuseum.files.wordpress.com/2011/02/e0b8a8e0b8b4e0b8a5e0b89be0b8b0e0b8ade0b8a2e0b8b8e0b898e0b8a2e0b8b2.pdf

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง