วัดมหาสมัน

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

วัดมหาสมัน เป็นโบราณสถานที่ตั้งอยู่ในพื้นที่ทิศตะวันตกเฉียงใต้ภายในเกาะเมืองอยุธยา อยู่ด้านหลังหรือด้านทิศตะวันออกของพระตำหนักสิริยาลัยในปัจจุบัน เดิมคงเป็นวัดริมแม่น้ำเจ้าพระยา ตรงข้ามฝั่งแม่น้ำกับวัดไชยวัฒนาราม

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

3.5-5 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา, แม่น้ำป่าสัก, แม่น้ำลพบุรี, แม่น้ำน้อย, คลองเมือง

สภาพธรณีวิทยา

            ที่ราบลุ่มภาคกลางเกิดจากการเคลื่อนไหวของรอยเลื่อนใหญ่ ได้แก่ รอยเลื่อนแม่ปิง(ต่อเลยไปเกือบเชื่อมกับรอยเลื่อนเมย) รอยเลื่อนอุตรดิตถ์ (น้ำปาด) และรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ ในยุคครีเทเชียสตอนปลายถึงยุคเทอร์เชียรี ซึ่งต่อเนื่องจากการเปิดตัวของอ่าวไทยทางใต้และการเกิดแอ่งเทอร์เชียรีในบริเวณภาคเหนือและภาคตะวันตกตอนบนและตามด้วยการเกิดรอยเลื่อนในแนวเหนือ-ใต้ (Bunopas, 1981) การสะสมตัวเกิดขึ้นบนบกแบบเนินตะกอนน้ำพารูปพัด ที่ราบตะกอนน้ำพา ทางน้ำ ทะเลสาบ และแบบกึ่งทางน้ำกับทะเลสาบ

            ลักษณะทางธรณีวิทยา  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา  ตั้งอยู่ในบริเวณที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  ทำให้ลึกลงไปใต้พื้นดินของจังหวัดพระนครศรีอยุธยา  เป็นแหล่งกรวดทรายขนาดใหญ่  เม็ดกรวด และทรายมีขนาดใหญ่และมีลักษณะกลมมน   น้ำบาดาล สะสมตัวอยู่ระหว่างช่องว่างและเม็ดกรวดและทราย  แทรกสลับอยู่กับชั้นดินเหนียว  ทำให้มีชั้นน้ำบาดาลหลายชั้น  และเป็นชั้นน้ำที่แผ่ขยายออกไปในแนวราบอย่างกว้างขวาง  มีคุณสมบัติทางอุทกธรณีวิทยาเฉพาะตัว  ซึ่งเป็นลักษณะที่พบอยู่ในชั้นน้ำบาดาลส่วนใหญ่ของที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  กล่าวคือ  ชั้นน้ำบาดาลแต่ละชั้น  จะมีชั้นดินเหนียวรองรับอยู่ด้านล่าง  และปิดทับอยู่ด้านบน  จัดเป็นชั้นน้ำบาดาลใต้แรงดัน (Confined aquifer)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยอยุธยา, สมัยอยุธยาตอนต้น, สมัยอยุธยาตอนปลาย, สมัยอยุธยาตอนกลาง

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2486

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดจำนวนโบราณสถานระดับชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 60 ตอนที่ 39 ลงวันที่ 20 กรกฎาคม พ.ศ.2486 หน้า 2349 ในขณะนั้น วัดมหาสมันเป็นวัดในประกาศด้วย แต่ประกาศแค่ชื่อเท่านั้น ยังไม่ได้กำหนดขอบเขตโบราณสถานแต่อย่างใด

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 93 ตอนที่ 102 ลงวันที่ 17 สิงหาคม 2519 หน้า 2149 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 1,810 ไร่ โดยวัดมหาสมันเป็นโบราณสถานที่อยู่ในเขตอุทยานประวัติศาสตร์ฯ

---

ชื่อผู้ศึกษา : UNESCO

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2534

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

วัดมหาสมัน เป็นโบราณสถานภายในเขตเกาะเมือง พระนครศรีอยุธยา ซึ่งได้รับการพิจารณาเป็นมรดกโลกเมื่อวันที่ 13 ธันวาคม พ.ศ. 2534

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์ พระนครศรีอยุธยา เพิ่มเติม โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 114 ตอนที่ 6 ง ลงวันที่ 21 มกราคม 2540 หน้า 40 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 3,000 ไร่

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดมหาสมัน เป็นโบราณสถานที่ตั้งอยู่ในพื้นที่ทิศตะวันตกเฉียงใต้ภายในเกาะเมืองอยุธยา อยู่ด้านหลังหรือด้านทิศตะวันออกของพระตำหนักสิริยาลัยในปัจจุบัน เดิมคงเป็นวัดริมแม่น้ำเจ้าพระยา ตรงข้ามฝั่งแม่น้ำกับวัดไชยวัฒนาราม ไม่พบประวัติการสร้าง แต่อาจสันนิษฐานได้ว่าคงสร้างโดยขุนนาง หรือคหบดีของกรุงศรีอยุธยา

คำว่า “มหาสมัน” ปรากฏอยู่ในตำนานเมืองโบราณภาคเหนือกล่าวถึงชุมชนดั้งเดิมที่นับถือ “สมัน” ว่าเป็นสัตว์มีพระคุณที่ได้พลีชีวิตแทนพระราชาของตน ร่องรอยของคติการนับถือ “สมัน” อาจจะตกทอดมาถึงอยุธยาตอนกวาดต้อนชาวเหนือจากหัวเมืองลงมา โดยวัดมหาสมันอาจเป็นย่านของชาวเหนือหรือชาวกรุงสุโขทัยอีกแห่งหนึ่งในเกาะเมือง (กรมศิลปากร 2551 : 92)

บริเวณพื้นที่ด้านหน้าของวัดมหาสมันนั้นแต่เดิมน่าจะเป็นท่าเรือจ้างบ้านชี อันเป็นท่าเรือข้ามฟากไปยังวัดไชยวัฒนารามซึ่งอยู่ฝั่งตรงข้าม อันเป็นท่าเรือจ้างที่สำคัญ 1 ใน 4 ท่าของเกาะเมืองด้านตะวันตกในสมัยอยุธยา (กรมศิลปากร 2551 : 92)

สภาพก่อนการขุดแต่งของวัดมหาสมันพบว่า  บริเวณของวัดตั้งอยู่บนเนินดินสูง  ทางทิศเหนือมีคูน้ำเดิมผ่านไปจดสระน้ำที่ยังมีแนวเห็นอยู่ปัจจุบัน  คูน้ำนี้น่าจะขุดขึ้นเมื่อตอนสร้างวัด  แล้วเอาดินขึ้นไปถมให้บริเวณวัดสูง  เหมือนอย่างหลายๆ วัดที่สร้างขึ้นในสมัยกรุงศรีอยุธยา

เจดีย์ของวัดมหาสมันนี้เป็นพระเจดีย์ขนาดใหญ่  ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของอุโบสถ  พบชิ้นส่วนของใบเสมาหินชนวน พิจารณาจากลักษณะของใบเสมาน่าจะเป็นใบเสมาคู่  ซึ่งพบตามวัดที่สร้างในสมัยกรุงศรีอยุธยาทั่วๆ ไป ลักษณะของเจดีย์เป็นทรงกลมคล้ายองค์ระฆังคว่ำก่ออิฐสอปูน ฐานล่างแตกพังโดยรอบแต่สามารถสันนิษฐานได้ว่า โครงสร้างเป็นฐานทรงกลม  ใต้องค์ระฆังมีฐานเป็นบัวปากระฆัง  ลายปูนปั้นรูปกลีบบัวคว่ำบัวหงายรองรับ  เหนือองค์ระฆังเป็นบัลลังก์ทรงสี่เหลี่ยมจัตุรัส  มีลายรูปช่องเสาที่ตรงหน้ากระดาน เหนือบัลลังก์ดังกล่าวอาจมีเสาหาน  เพราะเจดีย์ทั่วๆ ไปจะมีเสาหานอยู่เหนือบัลลังก์เพื่อรองรับปล้องไฉน  ลักษณะของเจดีย์แบบนี้น่าจะเป็นรูปแบบของเจดีย์ในสมัยกรุงศรีอยุธยาในยุคหลัง

ต่อมากรมศิลปากร ดำเนินการขุดแต่งบูรณะโบราณสถานในวัดมหาสมัน เมื่อ พ.ศ. 2537  ได้พบหลักฐานทางโบราณคดีในบริเวณวัดนี้เพิ่มขึ้นอีกหลายอย่าง  เช่น

            1.  เจดีย์ทรงกลมแบบองค์ระฆังคว่ำ  เจดีย์องค์นี้คือองค์ที่เห็นเด่นชัดก่อนการบูรณะวัด  สันนิษฐานว่าเป็นเจดีย์ประธานของวัด  คงได้รับอิทธิพลทางสถาปัตยกรรมมาจากศิลปะสมัยสุโขทัย  แต่ได้มีวิวัฒนาการมาเป็นแบบของอยุธยา นอกจากนี้  ทางด้านตะวันออกของเจดีย์พบแท่นตั้งอยู่ห่างฐานเขียงชั้นล่างสุดของเจดีย์ประมาณ 30 เซนติเมตร  ด้านตะวันตกได้ขุดพบว่ามีการก่อฐานขนาด 6.80 x 6.00 เมตร  ยื่นออกไปจากฐานรูปบัวหงาย  และพบชิ้นส่วนลวดลายปูนปั้นรูปขาสิงห์  ซึ่งนักโบราณคดีสันนิษฐานว่าแนวอิฐที่ขุดพบดังกล่าวคงเป็นรากฐานของเจดีย์ฐานสิงห์ที่ก่อเสริมขึ้นมาในภายหลัง

            2. รากฐานอุโบสถ  เป็นฐานย่อมุม  ด้านตะวันออกและตะวันตกมีรากฐานกำแพงอุโบสถคั่นระหว่างเสาด้านในอุโบสถและเสาด้านนอกไพที  ลักษณะเสาทั้งหมดเป็นเสาแปดเหลี่ยมฉาบปูนให้เป็นเสากลม  ที่พื้นด้านล่างโดยรอบอุโบสถพบร่องรอยฐานเสมาทั้ง 8 ทิศ  ใบเสมาทำด้วยหินชนวน ทางทิศเหนือ  ตะวันออก  และทิศใต้  พบแนวกำแพงแก้ว

            3.  เจดีย์ราย  ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือและเฉียงใต้ของอุโบสถ  พบเนินดิน  สันนิษฐานว่าเป็นรากฐานของเจดีย์ราย

            นอกจากนี้  ยังพบโบราณวัตถุอื่น เช่น พระพุทธรูปสำริดทรงเครื่อง  พระพิมพ์ดินเผา ภาชนะดินเผา  ลูกแก้ว  และกำไลสำริด ฯลฯ

จากหลักฐานที่พบเหล่านี้  นักโบราณคดีสันนิษฐานว่าอุโบสถและเจดีย์ประธานคงจะสร้างในสมัยอยุธยาตอนต้น  และมีการก่อสร้างปฏิสังขรณ์เพิ่มเติมตลอดมาจนถึงสมัยอยุธยาตอนปลาย

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2551.

กรมศิลปากร. ทะเบียนโบราณสถานทั่วราชอาณาจักร พ.ศ. 2516. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภา,2516.

คณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์เอกลักษณ์และภูมิปัญญาจังหวัดพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2544.

น. ณ ปากน้ำ. ศิลปกรรมแห่งอาณาจักรศรีอยุธยา.  กรุงเทพฯ : ธเนศวรการพิมพ์, 2516.

ประทีป เพ็งตะโก. นครประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์สมาพันธ์, 2539.

ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะอยุธยา. ข้อมูลออนไลน์ เข้าถึงเมื่อวันที่ 01 มีนาคม 2558 แหล่งที่มา https://welovemuseum.files.wordpress.com/2011/02/e0b8a8e0b8b4e0b8a5e0b89be0b8b0e0b8ade0b8a2e0b8b8e0b898e0b8a2e0b8b2.pdf

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

ส่งศรี ประพัฒน์ทอง. วัดมหาสมัน. มปป. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา  http://www.literatureandhistory.go.th/

ข่าวที่เกี่ยวข้อง