วัดญาณเสน

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

วัดญาณเสน ปัจจุบันเป็นวัดที่ยังคงมีการใช้งานอยู่ อยู่ในพื้นที่บริเวณทิศเหนือภายในเกาะเมืองอยุธยา อยู่ระหว่างโบราณสถานวัดธรรมมิราชกับวัดสุวรรณเจดีย์ อยู่ติดกับมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมลคลสุวรรณภูมิ อยู่ห่างจากคลองเมืองมาทางทิศใต้ประมาณ 200 เมตร โบราณสถานภายในวัดญาณเสนได้รับการบูรณะและปรับปรุงภูมิทัศน์แล้ว 

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

3.5-5 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา, แม่น้ำป่าสัก, แม่น้ำลพบุรี, แม่น้ำน้อย, คลองเมือง

สภาพธรณีวิทยา

ราบลุ่มภาคกลางเกิดจากการเคลื่อนไหวของรอยเลื่อนใหญ่ ได้แก่ รอยเลื่อนแม่ปิง(ต่อเลยไปเกือบเชื่อมกับรอยเลื่อนเมย) รอยเลื่อนอุตรดิตถ์ (น้ำปาด) และรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ ในยุคครีเทเชียสตอนปลายถึงยุคเทอร์เชียรี ซึ่งต่อเนื่องจากการเปิดตัวของอ่าวไทยทางใต้ และการเกิดแอ่งเทอร์เชียรีในบริเวณภาคเหนือและภาคตะวันตกตอนบนและตามด้วยการเกิดรอยเลื่อนในแนวเหนือ-ใต้ (Bunopas, 1981) การสะสมตัวเกิดขึ้นบนบกแบบเนินตะกอนน้ำพารูปพัด ที่ราบตะกอนน้ำพา ทางน้ำ ทะเลสาบ และแบบกึ่งทางน้ำกับทะเลสาบ

ลักษณะทางธรณีวิทยา  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา  ตั้งอยู่ในบริเวณที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  ทำให้ลึกลงไปใต้พื้นดินของจังหวัดพระนครศรีอยุธยา  เป็นแหล่งกรวดทรายขนาดใหญ่  เม็ดกรวด และทรายมีขนาดใหญ่และมีลักษณะกลมมน   น้ำบาดาล สะสมตัวอยู่ระหว่างช่องว่างและเม็ดกรวดและทราย  แทรกสลับอยู่กับชั้นดินเหนียว  ทำให้มีชั้นน้ำบาดาลหลายชั้น  และเป็นชั้นน้ำที่แผ่ขยายออกไปในแนวราบอย่างกว้างขวาง  มีคุณสมบัติทางอุทกธรณีวิทยาเฉพาะตัว  ซึ่งเป็นลักษณะที่พบอยู่ในชั้นน้ำบาดาลส่วนใหญ่ของที่ราบลุ่มภาคกลางตอนใต้  กล่าวคือ  ชั้นน้ำบาดาลแต่ละชั้น  จะมีชั้นดินเหนียวรองรับอยู่ด้านล่าง  และปิดทับอยู่ด้านบน  จัดเป็นชั้นน้ำบาดาลใต้แรงดัน (Confined aquifer)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยรัตนโกสินทร์, สมัยอยุธยา

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 93 ตอนที่ 102 ลงวันที่ 17 สิงหาคม 2519 หน้า 2149 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 1,810 ไร่ โดยวัดญาณเสน เป็นโบราณสถานที่อยู่ในเขตอุทยานประวัติศาสตร์ฯ

---

ชื่อผู้ศึกษา : UNESCO

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2534

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

วัดญาณเสนเป็นโบราณสถานภายในเขตเกาะเมือง พระนครศรีอยุธยา ซึ่งได้รับการพิจารณาเป็นมรดกโลกเมื่อวันที่ 13 ธันวาคม พ.ศ.2534

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2540

วิธีศึกษา : ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากร ประกาศกำหนดเขตที่ดิน อุทยานประวัติศาสตร์ พระนครศรีอยุธยา เพิ่มเติม โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 114 ตอนที่ 6 ง ลงวันที่ 21 มกราคม 2540 หน้า 40 โดยมีพื้นที่โบราณสถานประมาณ 3,000 ไร่

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : ขุดค้น, บูรณปฏิสังขรณ์, ประวัติศาสตร์ศิลปะ, ขุดแต่ง

ผลการศึกษา :

สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 3 พระนครศรีอยุธยา.ดำเนินการขุดค้น-ขุดแต่งวัดญาณเสน โดยเผยแพร่รายงานเบื้องต้นโครงการขุดแต่งโบราณสถานและขุดค้นทางโบราณคดีวัดญาณเสน ตำบลท่าวาสุกรี อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา สัญญาจ้างเลขที่ 25/2544 ลงวันที่ 28 กันยายน 2544. ในปีงบประมาณ 2545

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

            วัดญาณเสน (ก่องแก้ว วีระประจักษ์ มปป.) ตั้งอยู่ถนนอู่ทอง ในตำบลท่าวาสุกรี   เป็นวัดโบราณสร้างขึ้นในสมัยอยุธยา  ตั้งอยู่ทางทิศเหนือของเกาะเมืองใกล้กับช่องมหาเถรไม้แช  ซึ่งเป็นทางน้ำ ชักน้ำจากแม่น้ำลพบุรีเข้าไปยังบึงพระราม  ทางน้ำนี้เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า คลองน้ำเชี่ยว  บริเวณดังกล่าวเคยเป็นที่อยู่ของชนชาวมอญ 

            วัดญาณเสนไม่ปรากฏหลักฐานว่าสร้างขึ้นเมื่อใด ใครเป็นผู้สร้าง ปรากฏหลักฐานตามตำนานว่า เดิมวัดญาณเสนนี้ชื่อว่า  วัดยานุเสน  ในสมัยอยุธยา มีตึกพระคลังสำหรับใส่บาศช้างและเชือกอยู่ที่ริมวัดแห่งนี้  และว่า  “มีรางอยู่ถัดหน้าวัดญาณเสนไปรางหนึ่ง  ทะลุเข้าไปจากรากกำแพงด้านเหนือ  ชาวบ้านเรียกว่า  คลองน้ำเชี่ยว  ว่าแต่ก่อนเมื่อถึงหน้าน้ำ น้ำไหลเข้าทางรางนั้นเชี่ยวจัด  ไปลงบึงพระราม  เห็นว่าน่าจะเป็นรางนี้เองที่เรียกว่าช่องมหาเถรไม้แช่  คือ เป็นที่ไขเอาน้ำทางแม่น้ำข้างเหนือเข้าไปในบึงพระราม  เดิมคงจะมีช่องให้น้ำลอดใต้รากกำแพงเข้าไป  และมีช่องให้น้ำไหลลอดถนนป่าตะกั่วไปตกคลองข้างในไหลลงบึงพระราม  ข้างด้านใต้บึงพระรามก็มีคลองลงไปออกประตูเทพหมี  ออกแม่น้ำใหญ่ทางใต้ได้เหมือนกัน  นี้คือวิธีถ่ายน้ำไปในบึงพระรามให้สะอาด  ในแผนที่ของพวกฝรั่งเศสเขาเขียนเป็นคลองต่อพ้นแนวถนนป่าตะกั่วออกไป  ตั้งแต่ข้างถนนจนกำแพงเมืองเป็นพื้นทึบ  คงก่อช่องมุดลอดไป  รางปากช่องคงเกิดขึ้นภายหลังเมื่อรื้อกำแพง แต่เดี๋ยวนี้ได้ถมเสียเป็นพื้นดินเชื่อมกับถนนแล้ว” (กรมศิลปากร 2506 : 15)

            วัดญาณเสนมีสิ่งก่อสร้างที่สำคัญ คือ เจดีย์และอุโบสถ โดยเฉพาะเจดีย์  กรมศิลปากรได้ทำการขุดแต่งและบูรณะแล้วตั้งแต่ปีพ.ศ.2487 การขุดแต่งครั้งนั้น ได้พบโบราณวัตถุและศิลปวัตถุหลายชิ้น  ที่สำคัญคือ แผ่นทองคำรูปสัตว์ต่างๆ จัดเป็นศิลปกรรมสมัยอยุธยา รวมทั้งพระพุทธรูปสัมฤทธิ์  ซึ่งพบทั้งที่เป็นของสมัยลพบุรีและสมัยอยุธยา  ปัจจุบันเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

            พ.ศ.2544 กรมศิลปากรได้ดำเนินการขุดแต่งโบราณสถานแห่งนี้อีกครั้งหนึ่ง  เนื่องจากอยู่ในสภาพรกร้างมีดินและวัชพืชปกคลุมอยู่ในสภาพชำรุดทรุดโทรมมาก  ในครั้งนี้พบโบราณวัตถุและศิลปวัตถุหลายประเภท  อาทิ  รูปเคารพทางศาสนา เครื่องมือเครื่องใช้ อาวุธ  ภาชนะดินเผา  เป็นต้น  และพบว่ามีการก่อสร้างเพิ่มเติมและพอกทับโดยการปรับเปลี่ยนรูปแบบเจดีย์ประธานและก่อสร้างเจดีย์รายเพิ่มเติมอีกด้วย

            โบราณสถานที่สำคัญ  รายละเอียดดังนี้

            1. เจดีย์ประธาน  เป็นเจดีย์ก่อด้วยอิฐ หันหน้าไปทางทิศตะวันออก  ลักษณะเป็นเจดีย์ย่อมุมไม้สิบสองที่ด้านทั้งสี่ออกเก็จรับมุขทิศทั้งสี่  ฐานเจดีย์เป็นฐานประทักษิณ ลักษณะเป็นฐานสี่เหลี่ยมไม่ย่อมุม  มีความกว้างด้านละประมาณ 24 เมตร  ทำเป็นชุดฐานบัวลูกแก้วอกไก่คู่  โดยฐานหน้ากระดานล่างแผ่ยื่นออกมาจากชั้นบัวคว่ำประมาณ 1 เมตร  ความสูงตั้งแต่ฐานถึงยอดเจดีย์ประมาณ 34.5 เมตร  ฐานเจดีย์พังทลายลงเป็นบางช่วง  บริเวณมุมบนฐานประทักษิณ  มีการประดิษฐานเจดีย์มุมโดยตั้งอยู่บนมุมด้านตะวันออกเฉียงใต้  ตะวันตกเฉียงเหนือ  และตะวันตกเฉียงใต้  ส่วนมุมด้านตะวันออกเฉียงเหนือพังทลายลงหมดไม่เหลือสภาพให้เห็น

            บันไดทางขึ้นเจดีย์อยู่ทางด้านทิศตะวันออกขึ้นสู่ลานประทักษิณและห้องมุข  ภายในมุขทำเป็นช่องทางเดินเข้าสู่ครรภคูหา (ห้องภายในองค์เจดีย์)  ครรภคูหามีลักษณะเป็นห้องสี่เหลี่ยมจัตุรัส  ขนาด 2.80 x 2.72  เมตร  ด้านบนก่ออิฐเป็นลักษณะสามเหลี่ยมสอบขึ้นไป  พื้นกลางห้องมีช่องสี่เหลี่ยม ขนาด 50 x 55 เซนติเมตร  ลึกลงไป ผนังของห้อง 3 ด้าน  ได้แก่ด้านทิศตะวันออก  ทิศตะวันตก และทิศใต้  มีช่องรูปเครื่องหมายบวกด้านละ 1 ช่อง

            ส่วนซุ้มในด้านตะวันตก  ด้านเหนือและด้านใต้มีลักษณะเหมือนกัน คือภายในกรอบก่อทึบ  สันนิษฐานว่าเดิมน่าจะมีการประดับด้วยปูนปั้น

            ถัดขึ้นไปจากชุดฐานบัวชุดบนสุดเป็นส่วนขององค์ระฆังย่อมุม  บัลลังก์ย่อมุม  ก้านฉัตรไม่มีเสาหาน  แต่กลับทำทรงบัวหงายซ้อนด้วยบัวคว่ำที่ยื่นออกจากก้านฉัตรเพื่อรองรับปล้องไฉน  ลักษณะเช่นนี้เป็นรูปแบบที่แตกต่างจากเจดีย์อื่นโดยทั่วไป  ส่วนยอดของปล้องไฉนยังคงปรากฏเหล็กเป็นแกนอยู่ด้านใน

            นอกจากนี้ยังมีเจดีย์ราย ตั้งอยู่โดยรอบเจดีย์ประธานอีกจำนวน 5 องค์  ทางทิศตะวันออก  4 องค์ และทิศตะวันตกอีก 1 องค์  ส่วนใหญ่อยู่ในสภาพพังทลาย  คงเหลือเพียงองค์เดียวที่ยังมีสภาพค่อนข้างสมบูรณ์และเห็นรูปแบบสถาปัตยกรรมชัดเจน  และยังพบแนวกำแพงวัดทางทิศใต้  ส่วนบนพังทลายลงแทบทั้งหมด

            2. อุโบสถ  ตั้งอยู่ทางด้านตะวันออกของเจดีย์ประธาน แต่อุโบสถหลังเดิมได้ชำรุดปรักหักพังไปหมดแล้ว  ต่อมาในปี พ.ศ.2487 ทางวัดสร้างขึ้นใหม่บนฐานรากเดิม  โครงร่างตอนล่างของอุโบสถจึงยังคงมีเค้าของศิลปกรรมสมัยอยุธยาให้เห็นอยู่บ้าง  โดยเฉพาะรูปทรงฐานอุโบสถยังคงทำให้มี ลักษณะโค้งแบบท้องสำเภา  รวมทั้งผนังทำเป็นลูกกรงช่องแสงแทนช่องหน้าต่าง  ซึ่งเป็นลักษณะการเลียนแบบสถาปัตยกรรมสมัยอยุธยา  ภายในอุโบสถประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดใหญ่สมัยรัตนโกสินทร์  เหนือช่องแสงมีซุ้มพระทำเป็นซุ้มสามเหลี่ยมลึกเข้าไปในผนัง  ในซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดเล็กปางต่างๆ แต่มีไม่ครบทุกซุ้ม

            นอกจากส่วนโบราณสถานที่กล่าวแล้ว  วัดญาณเสนยังประกอบด้วยเสนาสนะ  กุฏิสงฆ์  เป็นสัดส่วนอยู่อีกด้านหนึ่งด้วย

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

วาทินี ถนอมพลกรัง เรียบเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. นำชมอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2551.

กรมศิลปากร. ทะเบียนโบราณสถานทั่วราชอาณาจักร พ.ศ. 2516. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภา,2516.

กรมศิลปากร. อธิบายแผนที่พระนครศรีอยุธยากับคำวินิจฉัยของพระยาโบราณราชธานินทร์. (ชำระครั้งที่ 2). มปท, 2506.  (พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานฌาปนกิจศพ นายอ๊อด  สันตยานนท์  ณ เมรุวัดจักรวรรดิราชาวาส  7 มีนาคม  2506).

กรมศิลปากร. ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

ก่องแก้ว วีระประจักษ์. วัดญาณเสน. มปป. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 01 มีนาคม 2558. แหล่งที่มา  http://www.literatureandhistory.go.th/

คณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร์เอกลักษณ์และภูมิปัญญาจังหวัดพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2544.

น. ณ ปากน้ำ. ศิลปกรรมแห่งอาณาจักรศรีอยุธยา.  กรุงเทพฯ : ธเนศวรการพิมพ์, 2516.

บรรจบ เทียมทัด. “วัดญาณเสน” ศิลปากร. ปีที่ 4, ฉบับที่ 4 (พ.ย. 2503) : หน้า 25-26

ประทีป เพ็งตะโก. นครประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์สมาพันธ์, 2539.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะอยุธยา. ข้อมูลออนไลน์ เข้าถึงเมื่อวันที่ 01 มีนาคม 2558 แหล่งที่มา https://welovemuseum.files.wordpress.com/2011/02/e0b8a8e0b8b4e0b8a5e0b89be0b8b0e0b8ade0b8a2e0b8b8e0b898e0b8a2e0b8b2.pdf

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 3 พระนครศรีอยุธยา. รายงานเบื้องต้นโครงการขุดแต่งโบราณสถานและขุดค้นทางโบราณคดีวัดญาณเสน ตำบลท่าวาสุกรี อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา สัญญาจ้างเลขที่ 25/2544 ลงวันที่ 28 กันยายน 2544. พระนครศรีอยุธยา : สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 3 พระนครศรีอยุธยา, 2545.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง