คอกม้าน้อย

ภูมิประเทศ

ภูเขา

สภาพทั่วไป

คอกม้าน้อยเป็นโบราณสถานในกลุ่มวัดพ่อตา-ลูกเขย ซึ่งเป็นกลุ่มโบราณสถานในพื้นที่ราบสันเขาทางตอนเหนือของภูพระบาท พื้นที่โดยรอบโบราณสถานเป็นป่าไม้

สภาพของแหล่งเป็นเพิงหินที่ประกอบด้วยก้อนหินขนาดกว้าง 3 เมตร ยาว 8 เมตร สูงจากพื้น 1.8 เมตร ตั้งซ้อนทับอยู่บนแกนหินขนาดเล็ก และเพิงหินยื่นออกไปด้านนอกจนทำให้เห็นเป็น 2 ห้อง คือ ห้องทางทิศเหนือและห้องทางทิศใต้ (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 36)

ภูพระบาทเป็นภูเขาหินทรายลูกเล็กๆ ลูกหนึ่งในเทือกเขาภูพานหรือภูพานคำ มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางเฉลี่ยประมาณ 320-350 เมตร พื้นที่ทางทิศตะวันตกของภูมีลักษณะสูงชัน และลาดเทลงมาทางทิศตะวันออก

ภูพานหรือภูพานคำเป็นเทือกเขาหินทรายที่วางตัวในแนวทิศเหนือ-ใต้ ทางตะวันตกของจังหวัดอุดรธานีและแอ่งสกลนคร

สภาพทั่วไปของภูพระบาทเป็นป่าโปร่ง มีพืชพรรณธรรมชาติประเภทไม้เนื้อแข็งขึ้นอยู่ทั่วไป เช่น ไม้มะค่า ไม้แดง ไม้ชิงชัง ไม้ประดู่ ไม้เต็งรัง บนภูพระบาทปรากฏลานหินโล่งกว้าง โขดหิน และเพิงหินทรายกระจัดกระจายอยู่จำนวนมาก เกิดจากการกระทำของน้ำและลมต่อหินทราย

ด้วยเหตุที่มีไม้เนื้อแข็งขึ้นปกคลุมค่อนข้างมาก ประกอบกับพืชพันธุ์ธรรมชาติอื่นๆ อีกมากมาย ภูพระบาทจึงจัดอยู่ในเขตพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ “ป่าเขือน้ำ” เป็นแหล่งกำเนิดของลำธารหลายสาย เช่น ห้วยหินลาด ห้วยด่านใหญ่ ห้วยหินร่อง ห้วยนางอุสา และห้วยโคกขาด ซึ่งไหลลงไปทางทิศตะวันออกบรรจบกับแม่น้ำโขงที่อำเภอท่าบ่อ จังหวัดหนองคาย

บริเวณที่ราบรอบภูเขาส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขาทางทิศตะวันออกของภูพระบาทเป็นหุบเขาใหญ่ที่สุดมีลักษณะเป็นที่ราบลูกคลื่น พื้นที่ส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขานี้เรียกกันทั่วไปว่า หลุบพาน

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

285 เมตร

ทางน้ำ

ห้วยหินลาด, ห้วยด่านใหญ่, ห้วยหินร่อง, ห้วยนางอุสา, ห้วยโคกขาด, ห้วยโมง, แม่น้ำโขง

สภาพธรณีวิทยา

ภูพระบาทเป็นเนินเขาหินทราย ในแนวเทือกเขาภูพานน้อย บริเวณขอบที่ราบสูงด้านตะวันตกของอุดรธานี หินทรายมีสีขาว ส้ม เนื้อปนกรวด เม็ดกรวดประกอบด้วยควอตซ์ เชิร์ต หินทรายแป้งสีแดง หินอัคนีบางชนิด มีรอยชั้นขวาง มีหินดินดานและหินกรวดมนแทรกสลับ อยู่ในหน่วยหินภูพาน ชุดโคราช อยู่ช่วงล่าง-ช่วงกลางครีเตเชียส หรือประมาณ 90-140 ล้านปีมาแล้ว หินทรายในพื้นที่มีลักษณะโดดเด่นทางด้านธรณีวิทยา เนื่องจากมีคุณสมบัติแตกต่างกันในแต่ละชั้น และได้ผ่านกระบวนการกัดกร่อนทางธรณีวิทยาโดยน้ำและลม ทำให้ได้ลักษณะธรณีสัณฐานที่แปลกตาหลายบริเวณ เช่น หอนางอุษา ถ้ำช้าง หีบศพพ่อตา หีบศพท้าวบารส หีบศพนางอุษา วัดพ่อตา ถ้ำพระ กู่นางอุษา บ่อน้ำนางอุสา เพิงหินนกกระทา พร้อมทั้งพบลักษณะทางธรณีวิทยากายภาพและธรณีโครงสร้างในหินทราย ซึ่งเป็นหินชั้นหรือหินตะกอนที่ชัดเจน เช่นการแสดงชั้นแทรกสลับกับชั้นกรวด การแสดงชั้นวางเฉียงระดับที่แสดงถึงการเปลี่ยนแปลงของทิศทางการไหลของน้ำ (กรมทรัพยากรธรณี 2552 : 38-39)

ลักษณะรูปร่างต่างๆ เกิดจากชั้นหินทราย และหินทรายปนกรวด มีเนื้อแตกต่างกัน ชั้นหินที่มีความคงทนสูงจะยื่นออกเป็นเพิงหิน หรือเป็นชั้นหินทับอยู่ข้างบน ส่วนชั้นหินที่มีความคงทนน้อยกว่าจะกร่อนหายไป หรือถูกกัดเซาะผุพังเป็นโพรง หรือเป็นส่วนคอดเว้าอยู่ใต้ชั้นหินแข็ง กลายเป็นเพิงหิน หรือผาหิน เช่นหอนางอุษา เป็นต้น 

ยุคทางโบราณคดี

ยุคก่อนประวัติศาสตร์, ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยโลหะ, สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย

อายุทางโบราณคดี

ประมาณ 3,000-2,500 ปีมาแล้ว, พุทธศตวรรษที่ 14-16 (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 40)

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : สุมิตร ปิติพัฒน์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2517, พ.ศ.2518, พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : สำรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ธรรมศาสตร์

ผลการศึกษา :

แผนกอิสระสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ นำโดยอาจารย์สุมิตร ปิติพัฒน์ ได้จัดโครงการอนุรักษ์และพัฒนาศิลปวัฒนธรรมไทย เพื่อศึกษาชีวิตของคนในสังคม ศิลปะพื้นบ้าน และโบราณสถาน ที่ตำบลเมืองพาน อำเภอบ้านผือ จังหวัดอุดรธานี และได้สำรวจโบราณสถานบนภูพระบาท เก็บและบันทึกข้อมูลอย่างละเอียด และเผยแพร่ใน พ.ศ.2520 โดยอาจารย์สุมิตร ปิติพัฒน์ (2520 : 15-16) ได้สำรวจและเก็บข้อมูลโบราณสถานคอกม้าน้อยอย่างละเอียด และพบใบเสมา 6 ใบล้มนอนอยู่โดยรอบ เสมาเหล่านี้ล้วยเป็นรูปกลีบบัว ลักษณะเป็นแท่งสี่แหลี่ยม แต่ตัดมุมทั้งสี่ให้เรียบเป้นพื้นราบแคบๆ ตามแนวยาวตั้งแต่ฐานจนถึงยอดเป็นรูปแปดเหลี่ยม เสมาที่อยู่ในสภาพดีที่สุดสูง 2.2 เมตร กว้าง 0.4 เมตร หนา 0.3 เมตร ทิศทางการปักของเสมาดูได้จากหลุมสี่เหลี่ยมที่ตั้งเสมา จะเห็นว่าเสมาเหล่านี้เคยปักอยู่ท่างทิศตะวันออก 3 ใบ แลทิศตะวันตก 3 ใบ ขนานกันกับแนวหินก้อนล่างของเพิง สันนิษฐานว่าคอกม้าน้อยแห่งนี้น่าจะใช้เป็นที่ประกอบพิธีกรรมในพุทธศาสนาหรือเป็นอุโบสถ ส่วนคอกม้าท้าวบารสที่อยู่ไม่ไกลกันเป็นที่พักอาศัยของสงฆ์

---

ชื่อผู้ศึกษา : พเยาว์ เข็มนาค, มนต์จันทร์ น้ำทิพย์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : สำรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

เผยแพร่ผลการศึกษาโบราณสถานในภูพระบาทและบ้านผือ

---

ชื่อผู้ศึกษา : พิทักษ์ชัย จัตุชัย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2553

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาการตั้งถิ่นฐาน/การใช้พื้นที่

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

พิทักษ์ชัย จัตุชัย เสนอวิทยานิพนธ์เรื่อง “การวิเคราะห์การใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี : จากหลักฐานทางโบราณคดี” เพื่อสำเร็จปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) มหาวิทยาลัยศิลปากร

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

สภาพของโบราณสถานคอกม้าน้อยเป็นเพิงหินที่ประกอบด้วยก้อนหินขนาดกว้าง 3 เมตร ยาว 8 เมตร สูงจากพื้น 1.8 เมตร ตั้งซ้อนทับอยู่บนแกนหินขนาดเล็ก และเพิงหินยื่นออกไปด้านนอกจนทำให้เห็นเป็น 2 ห้อง คือ ห้องทางทิศเหนือและห้องทางทิศใต้ มีรายละเอียด (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 36) ดังนี้

ห้องทิศเหนือ มีขนาดกว้าง 2.5 เมตร ยาว 3.7 เมตร มีร่องรอยการตกแต่งเพิงหินด้วยการสกัดผนังให้เป็นห้อง และบริเวณด้านหน้าของเพิงหินมีก้อนหินวางเรียงตัวอยู่หลายก้อนตามแนวขอบของเพิงหิน ซึ่งจากลักษณะของก้อนหินเป็นการเรียงตัวกันเพื่อก่อให้เป็นผนังหรือกำแพงล้อมรอบห้องทางทิศเหนือของเพิงหินคอกม้าน้อย

ห้องทางทิศใต้ มีขนาดกว้าง 2 เมตร ยาว 4.3 เมตร มีร่องรอยการตกแต่งเพิงหินด้วยการสกัดผนังและพื้นให้เรียบ และมีการสกัดพื้นให้เป็นหลุมหลายจุด (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 36)

โบราณวัตถุที่พบประกอบด้วยใบเสมาที่ปักอยู่โดยรอบเพิงหินจำนวน 7 ใบ (เชื่อว่าแต่เดิมมี 8 ใบ) (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 38-39)

ใบที่ 1 ด้านทิศตะวันตก มีลักษณะเป็นใบเสมาหินทรายแบบกลีบบัว ขนาดกว้าง 0.63 เมตร หนา 0.35 เมตร สูง 1.9 เมตร

ใบที่ 2 ด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ มีลักษณะเป็นใบเสมาหินทรายแบบกลีบบัว ขนาดกว้าง 0.38 เมตร หนา 0.36 เมตร สูง 1.75 เมตร

ใบที่ 3 ด้านทิศใต้ มีลักษณะเป็นใบเสมาหินทรายแบบกลีบบัว ขนาดกว้าง 0.44 เมตร หนา 0.33 เมตร สูง 0.87 เมตร

ใบทิ่ 4 ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ มีลักษณะเป็นใบเสมาหินทรายแบบกลีบบัว ขนาดกว้าง 0.57 เมตร หนา 0.33 เมตร สูง 1.8 เมตร

ใบที่ 5 ด้านทิศตะวันออก มีลักษณะเป็นใบเสมาหินทรายแปดเหลี่ยม ขนาดกว้าง 0.49 เมตร หนา 0.31 เมตร สูง 0.94 เมตร

ใบที่ 6 ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ มีลักษณะเป็นใบเสมาหินทรายแปดเหลี่ยม ขนาดกว้าง 0.43 เมตร หนา 0.26 เมตร สูง 0.52 เมตร

ใบที่ 7 ด้านทิศเหนือ เป็นเสมาอยู่ในสภาพชำรุดมาก สันนิษฐานว่าเป็นเสมาหินทรายแปดเหลี่ยม

พิทักษ์ชัย จัตุชัย (2553 : 40) วิเคราะห์ว่าจากลักษณะของแหล่งเป็นเพิงหินที่ถูกล้อมรอบด้วยใบเสมาและมีการดัดแปลงโดยการแบ่งเพิงหินออกเป็นห้อง 2 ห้อง โดยห้องทางด้านทิศเหนือสันนิษฐานว่าน่าจะเป็นห้องที่มีการนำเอาก้อนหินขนาดใหญ่มาวางเรียงเพื่อเป็นผนังห้อง ซึ่งน่าจะมีการใช้ประโยชน์เพื่อการเป็นที่พักของพระภิกษุหรือผู้บำเพ็ญเพียร ส่วนห้องทางด้านทิศใต้มีทางเชื่อมต่อกับห้องทางทิศเหนือเป็นห้องเปิดโล่งที่มีการสกัดพื้นและผนังจนเรียบ ซึ่งน่าจะมีการใช้ประโยชน์เป็นที่ประดิษฐานของพระพุทธรูปหรือรูปเคารพในพระพุทธศาสนา

ดังนั้นเมื่อพิจารณาถึงการใช้งานของเพิงหินคอกม้าน้อยแล้ว จึงอาจสันนิษฐานได้ว่ามีลักษณะการใช้เป็นอุโบสถ และใช้เพื่อเป็นสถานที่บำเพ็ญเพียรของพระภิกษุในยุคประวัติศาสตร์ (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 40)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

เพลงเมธา ขาวหนูนา, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

บรรณานุกรม

กรมทรัพยากรธรณี. การจำแนกเขตเพื่อการจัดการด้านธรณีวิทยาและทรัพยากรธรณี จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมทรัพยากรธรณี กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม, 2552.

กรมศิลปากร. ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 1 มีนาคม 2559. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

กองโบราณคดี. แหล่งโบราณคดีประเทศไทย เล่ม 3. เอกสารกองโบราณคดีหมายเลข 11/2532. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532ก.

กองโบราณคดี. ศิลปะถ้ำในอีสาน กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2532ข.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2537.

ธวัชชัย องค์วุฒิเวทย์. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2542.

บังอร กรโกวิท. “ภาพเขียนสีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ที่อำเภอบ้านผือ.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2519.

พเยาว์ เข็มนาค. ศิลปะถ้ำสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2539.

พเยาว์ เข็มนาค และมนต์จันทร์ น้ำทิพย์. ศิลปะถ้ำ “กลุ่มบ้านผือ” จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2533.

พิทักษ์ชัย จัตุชัย. “การวิเคราะห์การใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี : จากหลักฐานทางโบราณคดี.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553.

สถาพร ขวัญยืน และคณะ. ศิลปะบนผนังหิน อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี. กรุงเทพฯ : โครงการโบราณคดีประเทศไทย (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ) กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2528.

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

สุมิตร ปิติพัฒน์. บ้านผือ ร่องรอยจากอดีต. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2520.

สุรีรัตน์ บุบผา. “การศึกษาเปรียบเทียบแหล่งศิลปะถ้ำระหว่างกลุ่มผาแต้มกับกลุ่มบ้านผือ.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2539.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. ภูพระบาท : อดีตกาลผสานธรรมชาติ. เอกสารประกอบการอบรมยุวมัคคุเทศก์ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท (พ.ศ. 2543) ณ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี 13-15 มี.ค. 2543. อุดรธานี : อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท จ.อุดรธานี สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 7 ขอนแก่น, 2543.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2542.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง