ถ้ำวัว

ภูมิประเทศ

ภูเขา

สภาพทั่วไป

ถ้ำวัวเป็นเพิงหินเดียวกับถ้ำคน โบราณสถานในกลุ่มวัดพ่อตา-ลูกเขย ซึ่งเป็นกลุ่มโบราณสถานในพื้นที่ราบสันเขาทางตอนเหนือของภูพระบาท พื้นที่โดยรอบโบราณสถานเป็นป่าไม้

สภาพของแหล่งเป็นเพิงหินขนาดใหญ่ที่ประกอบด้วยก้อนหินขนาดกว้าง 5 เมตร ยาว 11 เมตร และสูงจากพื้น 3 เมตร ตั้งซ้อนทับอยู่บนกองหินขนาดใหญ่ และส่วนหนึ่งเป็นเพิงหินที่ถล่มลงมา โดยเพิงหินยื่นออกไปทางด้านทิศเหนือ (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 56) มีเพิงหินรอบด้านที่เกิดจากการแยกตัวของเพิงหิน ทำให้เกิดเป็นเพิงหินรอบด้านที่และหลืบหิน ภาพเขียนที่พบอยู่เป็น 2 กลุ่มด้วยกันคือ ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือและด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ เรียก “ถ้ำคน” ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ เรียก “ถ้ำวัว” (กองโบราณคดี 2532ก ; 175) และด้านทิศใต้พบร่องรอยของการสกัดหินเข้าไปเป็นแท่นคล้ายฐานพระพุทธรูป (พเยาว์ เข็มนาค และมนต์จันทร์ น้ำทิพย์ 2533 : 45)

ภูพระบาทเป็นภูเขาหินทรายลูกเล็กๆ ลูกหนึ่งในเทือกเขาภูพานหรือภูพานคำ มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางเฉลี่ยประมาณ 320-350 เมตร พื้นที่ทางทิศตะวันตกของภูมีลักษณะสูงชัน และลาดเทลงมาทางทิศตะวันออก

ภูพานหรือภูพานคำเป็นเทือกเขาหินทรายที่วางตัวในแนวทิศเหนือ-ใต้ ทางตะวันตกของจังหวัดอุดรธานีและแอ่งสกลนคร

สภาพทั่วไปของภูพระบาทเป็นป่าโปร่ง มีพืชพรรณธรรมชาติประเภทไม้เนื้อแข็งขึ้นอยู่ทั่วไป เช่น ไม้มะค่า ไม้แดง ไม้ชิงชัง ไม้ประดู่ ไม้เต็งรัง บนภูพระบาทปรากฏลานหินโล่งกว้าง โขดหิน และเพิงหินทรายกระจัดกระจายอยู่จำนวนมาก เกิดจากการกระทำของน้ำและลมต่อหินทราย

ด้วยเหตุที่มีไม้เนื้อแข็งขึ้นปกคลุมค่อนข้างมาก ประกอบกับพืชพันธุ์ธรรมชาติอื่นๆ อีกมากมาย ภูพระบาทจึงจัดอยู่ในเขตพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ “ป่าเขือน้ำ” เป็นแหล่งกำเนิดของลำธารหลายสาย เช่น ห้วยหินลาด ห้วยด่านใหญ่ ห้วยหินร่อง ห้วยนางอุสา และห้วยโคกขาด ซึ่งไหลลงไปทางทิศตะวันออกบรรจบกับแม่น้ำโขงที่อำเภอท่าบ่อ จังหวัดหนองคาย

บริเวณที่ราบรอบภูเขาส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขาทางทิศตะวันออกของภูพระบาทเป็นหุบเขาใหญ่ที่สุดมีลักษณะเป็นที่ราบลูกคลื่น พื้นที่ส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขานี้เรียกกันทั่วไปว่า หลุบพาน 

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

300 เมตร

ทางน้ำ

ห้วยหินลาด, ห้วยด่านใหญ่, ห้วยหินร่อง, ห้วยนางอุสา, ห้วยโคกขาด, ห้วยโมง, แม่น้ำโขง

สภาพธรณีวิทยา

ภูพระบาทเป็นเนินเขาหินทราย ในแนวเทือกเขาภูพานน้อย บริเวณขอบที่ราบสูงด้านตะวันตกของอุดรธานี หินทรายมีสีขาว ส้ม เนื้อปนกรวด เม็ดกรวดประกอบด้วยควอตซ์ เชิร์ต หินทรายแป้งสีแดง หินอัคนีบางชนิด มีรอยชั้นขวาง มีหินดินดานและหินกรวดมนแทรกสลับ อยู่ในหน่วยหินภูพาน ชุดโคราช อยู่ช่วงล่าง-ช่วงกลางครีเตเชียส หรือประมาณ 90-140 ล้านปีมาแล้ว หินทรายในพื้นที่มีลักษณะโดดเด่นทางด้านธรณีวิทยา เนื่องจากมีคุณสมบัติแตกต่างกันในแต่ละชั้น และได้ผ่านกระบวนการกัดกร่อนทางธรณีวิทยาโดยน้ำและลม ทำให้ได้ลักษณะธรณีสัณฐานที่แปลกตาหลายบริเวณ เช่น หอนางอุษา ถ้ำช้าง หีบศพพ่อตา หีบศพท้าวบารส หีบศพนางอุษา วัดพ่อตา ถ้ำพระ กู่นางอุษา บ่อน้ำนางอุสา เพิงหินนกกระทา พร้อมทั้งพบลักษณะทางธรณีวิทยากายภาพและธรณีโครงสร้างในหินทราย ซึ่งเป็นหินชั้นหรือหินตะกอนที่ชัดเจน เช่นการแสดงชั้นแทรกสลับกับชั้นกรวด การแสดงชั้นวางเฉียงระดับที่แสดงถึงการเปลี่ยนแปลงของทิศทางการไหลของน้ำ (กรมทรัพยากรธรณี 2552 : 38-39)

ลักษณะรูปร่างต่างๆ เกิดจากชั้นหินทราย และหินทรายปนกรวด มีเนื้อแตกต่างกัน ชั้นหินที่มีความคงทนสูงจะยื่นออกเป็นเพิงหิน หรือเป็นชั้นหินทับอยู่ข้างบน ส่วนชั้นหินที่มีความคงทนน้อยกว่าจะกร่อนหายไป หรือถูกกัดเซาะผุพังเป็นโพรง หรือเป็นส่วนคอดเว้าอยู่ใต้ชั้นหินแข็ง กลายเป็นเพิงหิน หรือผาหิน เช่นหอนางอุษา เป็นต้น

ยุคทางโบราณคดี

ยุคก่อนประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย

อายุทางโบราณคดี

ประมาณ 3,000-2,500 ปีมาแล้ว (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 61)

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2517

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

สำรวจพบครั้งแรกใน พ.ศ.2517 พร้อมกับถ้ำคน โดยเจ้าหน้าที่หน่วยศิลปากรที่ 7 ประจำวัดพระพุทธบาทบัวบก และมีการสำรวจอีกครั้งใน พ.ศ.2527 โดยโครงการโบราณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (สถาพร ขวัญยืน และคณะ 2528 : 21-25)

---

ชื่อผู้ศึกษา : สุมิตร ปิติพัฒน์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2517, พ.ศ.2518, พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ธรรมศาสตร์

ผลการศึกษา :

แผนกอิสระสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ นำโดยอาจารย์สุมิตร ปิติพัฒน์ ได้จัดโครงการอนุรักษ์และพัฒนาศิลปวัฒนธรรมไทย เพื่อศึกษาชีวิตของคนในสังคม ศิลปะพื้นบ้าน และโบราณสถาน ที่ตำบลเมืองพาน อำเภอบ้านผือ จังหวัดอุดรธานี และได้สำรวจโบราณสถานบนภูพระบาท เก็บและบันทึกข้อมูลอย่างละเอียด และเผยแพร่ใน พ.ศ.2520 โดยอาจารย์สุมิตร ปิติพัฒน์ (2520 : 41-43) ระบุว่า “ถ้ำคนและถ้ำสัตว์” ถูกค้นพบเมื่อ พ.ศ.2516 ปรากฏภาพเขียนสีที่ผนังเพิงหิน พร้อมกับศึกษาสภาพโบราณสถานอย่างละเอียด และสันนิษฐานว่าภาพเขียนเหล่านี้อาจเขียนขี้นเพื่อใช้ในพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการล่าสัตว์หรือความเชื่อบางอย่าง ส่วนถ้ำอาจเป็นทั้งที่ประกอบพิธีกรรมและอยู่อาศัย

---

ชื่อผู้ศึกษา : โครงการโบราณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

โครงการโบราณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ กรมศิลปากร สำรวจเก็บข้อมูลเมื่อ พ.ศ.2527 โดยสถาพร ขวัญยืน และคณะ (กองโบราณคดี 2532ก : 174-175)

---

ชื่อผู้ศึกษา : สถาพร ขวัญยืน

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2528

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

สถาพร ขวัญยืน และคณะ (2528) โดยโครงการโบราณคดีประเทศไทย (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ) เผยแพร่ผลการศึกษา “ศิลปะบนผนังหิน อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี”

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กองโบราณคดี กรมศิลปากร เผยแพร่ผลการศึกษาศิลปะถ้ำในภาคตะวันออกเฉียงเหนือรวมถึงที่ภูพระบาท (กองโบราณคดี 2532ก)

---

ชื่อผู้ศึกษา : พเยาว์ เข็มนาค, มนต์จันทร์ น้ำทิพย์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

เผยแพร่ผลการศึกษาโบราณสถานในภูพระบาทและบ้านผือ

---

ชื่อผู้ศึกษา : พเยาว์ เข็มนาค

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2539

วิธีศึกษา : ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

เผยแพร่ผลการศึกษาศิลปะถ้ำก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย รวมถึงที่ถ้ำวัว

---

ชื่อผู้ศึกษา : สุรีรัตน์ บุบผา

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2539

วิธีศึกษา : ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สุรีรัตน์ บุบผา (2539) เสนอสารนิพนธ์เรื่อง “การศึกษาเปรียบเทียบแหล่งศิลปะถ้ำระหว่างกลุ่มผาแต้มกับกลุ่มบ้านผือ” ต่อคณะโบราณคดี ม.ศิลปากร

---

ชื่อผู้ศึกษา : พัชรี สาริกบุตร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2543

วิธีศึกษา : ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ผศ.พัชรี สาริกบุตร คณะโบราณคดี ม.ศิลปากร รวบรวม ศึกษา และวิเคราะห์ตีความภาพเขียนสีและภาพสลักยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่พบในประเทศไทย รวมทั้งภาพเขียนสีถ้ำวัว

---

ชื่อผู้ศึกษา : พิทักษ์ชัย จัตุชัย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2553

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ, ศึกษาการตั้งถิ่นฐาน/การใช้พื้นที่

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

พิทักษ์ชัย จัตุชัย เสนอวิทยานิพนธ์เรื่อง “การวิเคราะห์การใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี : จากหลักฐานทางโบราณคดี” เพื่อสำเร็จปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) มหาวิทยาลัยศิลปากร

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน, แหล่งศิลปะถ้ำ

สาระสำคัญทางโบราณคดี

ถ้ำวัวเป็นเพิงหินเดียวกับแหล่งภาพเขียนสีถ้ำคน และภาพเขียนทั้ง 2 เพิงนี้น่าจะมีความสัมพันธ์กัน และเขียนขึ้นในช่วงเวลาเดียวกัน

สภาพของแหล่งเป็นเพิงหินขนาดใหญ่ที่ประกอบด้วยก้อนหินขนาดกว้าง 5 เมตร ยาว 11 เมตร และสูงจากพื้น 3 เมตร ตั้งซ้อนทับอยู่บนกองหินขนาดใหญ่ และส่วนหนึ่งเป็นเพิงหินที่ถล่มลงมา โดยเพิงหินยื่นออกไปทางด้านทิศเหนือ (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 56) มีเพิงหินรอบด้านที่เกิดจากการแยกตัวของเพิงหิน ทำให้เกิดเป็นเพิงหินรอบด้านที่และหลืบหิน ภาพเขียนที่พบอยู่เป็น 2 กลุ่มด้วยกันคือ ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือและด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ เรียก “ถ้ำคน” ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ เรียก “ถ้ำวัว” (กองโบราณคดี 2532ก ; 175) และด้านทิศใต้พบร่องรอยของการสกัดหินเข้าไปเป็นแท่นคล้ายฐานพระพุทธรูป (พเยาว์ เข็มนาค และมนต์จันทร์ น้ำทิพย์ 2533 : 45)

ปรากฏภาพเขียนสีแดงเข้มแบบเงาทึบที่ผนังเพิงหินที่ราบเรียบ เกิดจากเนื้อหินทรายแยกตัวออกจากกัน อยู่คนละด้านของถ้ำคนแต่หักมุมกัน อยู่ในสภาพที่ลบเลือนมาก เพราะอยู่ตรงช่องที่ทางลมพัดผ่านตลอดเวลา เป็นภาพฝูงสัตว์เดินเป็นแถว 2 แถว (พเยาว์ เข็มนาค 2539 142)

แถวบนด้านซ้ายสุดของผนังมีภาพสัตว์ 2 ตัวหันหน้าไปทางทิศใต้ เขียนแบบเงาทึบ ตัวแรกเป็นรูปร่างคล้ายกระจง ตัวที่ 2 ไม่ทราบว่าเป็นสัตว์ชนิดใด ทราบแต่ว่าเป็นสัตว์ 4 ขา หางยาว มีหู 2 หู ไม่มีเขา ต่อไปเป็นภาพของลูกวัวเดินตามแม่วัวไปในทิศทางตรงกันข้ามกับ 2 ตัวแรก ต่อไปก็เป็นภาพวัวมีหนอก 3 ตัวเดินตามกัน (พเยาว์ เข็มนาค 2539 142)

แถวที่ 2 เป็นภาพลายเส้นกิ่งไม้ปนอยู่กับลูกวัวและแม่วัว กับสัตว์ที่ไม่ทราบชนิดอีก 2 ตัว มีอยู่ตัวหนึ่งเขียนเป็นลายเส้นโครงร่างแบบคร่าวๆ ความหนาของเส้นประมาณ 1 เซนติเมตร พอจะจำแนกภาพที่พบได้คือภาพวัว 6 ตัว ในจำนวนนี้เป็นลูกวัว 2 ตัว กระจง 1 ตัว สัตว์ไม่ทราบชนิดอีก 2 ตัว กับลายเส้นอีกจำนวนหนึ่ง ภาพสัตว์ทั้งหมดเขียนแบบเงาทึบ เห็นก้านข้างสำหรับภาพวัวทั้ง 6 ตัวเป็นภาพวัวชนิดมีหนอก (พเยาว์ เข็มนาค 2539 142)

พิทักษ์ชัย จัตุชัย (2553 : 61) สันนิษฐานว่า ภาพเขียนสีรูปวัวที่ปรากฏบนผนังหินมีลักษณะอยู่รวมกันเป็นฝูง โดนมีการเขียนลักษณะเฉพาะที่บ่งบอกถึงชนิดของวัว คือวัวมีโหนก จากภาพเขียนสีที่พบมีวัวตัวที่ 2 จากผนังเพิงหินด้านขวามือ ซึ่งภาพวัวตัวนี้ได้มีการสันนิษฐานว่าเป็นวัวกระทิงหรือวัวป่ามากกว่าเป็นวัวเลี้ยง (สถาพร ขวัญยืน และคณะ 2528 : 26) แต่เนื่องจากลักษณะของวัวที่มีโหนกสูงเหนือคอแล้วลาดลงเป็นหลัง อีกทั้งยังมีลำตัวใหญ่และขาสั้นกว่าอีกภาพรูปวัวตัวอื่น อาจสันนิษฐานได้ว่าเป็นวัวพันธุ์อินเดีย (พเยาว์ เข็มนาค และมนต์จันทร์ น้ำทิพย์ 2533 : 54)

นอกจากนี้ภาพเขียนที่เน้นขนาดของสัตว์เพื่อบ่งบอกถึงอายุหรือวัยของสัตว์แล้ว ยังมีการนำเอาลักษณะของเขาสัตว์ (วัว) มากำหนดอีกด้วย กล่าวคือ โดยทั่วไปแล้วสัตว์ประเภทวัวจะเริ่มมีเขาเมื่ออายุ 4-5 เดือน ดังนั้นภาพวัวขนาดใหญ่จะปรากฏเขา ในขณะที่ภาพวัวตัวเล็กจะไม่มีเขาให้เห็น แสดงให้เห็นว่าผู้วาดมีเจตนาที่จะเขียนภาพวัวที่มีวัยแตกต่างกัน (พเยาว์ เข็มนาค และมนต์จันทร์ น้ำทิพย์ 2533 : 54)

ดังนั้น ภาพเขียนสีที่พบในแหล่งภาพเขียนสีถ้ำคนนี้ จึงสามารถสันนิษฐานได้ว่ามีความเกี่ยวข้องกับสัตว์ที่ต้องการล่าหรือสัตว์ที่เลี้ยงเป็นฝูงหรือกลุ่มสัตว์ที่ถูกนำมาเพื่อใช้ในการประกอบพิธีกรรม ในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 61)

เช่นเดียวกับอาจารย์สุมิตร ปิติพัฒน์ (2520 : 41-43) ที่ระบุว่าภาพเขียนสีที่ “ถ้ำคนและถ้ำสัตว์” อาจเขียนขึ้นเพื่อใช้ในพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการล่าสัตว์หรือความเชื่อบางอย่าง ส่วนถ้ำอาจเป็นทั้งสถานที่ประกอบพิธีกรรมและอยู่อาศัย เนื่องจากถ้ำมีขนาดใหญ่ สามารถอาศัยอยู่ได้อย่างสะดวกสบาย

ผศ.พัชรี สาริกบุตร (2543) ระบุว่าการเขียนภาพที่ถ้ำวัวนี้แสดงให้เห็นว่าเขียนเส้นเค้าโครงรอบนอกเสียก่อนแล้วจึงระบายสีทึบภายใน ซึ่งสังเกตจากภาพที่เขียนไม่เสร็จ ทั้งภาพวัวและภาพคนพยายามเขียนให้ใกล้เคียงธรรมชาติที่สุดโดยเฉพาะการเน้นกล้ามเนื้อที่น่องและแขนของภาพคน และโหนกนูนบนหลังของภาพวัว ภาพเหล่านั้นบ่งบอกถึงความสัมพันธ์กันภายในแต่ละกลุ่มในการทำกิจกรรมบางอย่างร่วมกัน ความเกี่ยวพันกันในกลุ่มคน คนกับวัว คนกับลายเส้นสัญลักษณ์สีขาว ภาพวัวที่มีขนาดไม่เท่ากันอาจหมายถึงฝูงวัวที่มีทั้งตัวผู้ ตัวเมียและลูกวัว ภาพเหล่านี้อาจหมายถึงภาพการล่าสัตว์ หรือการเลี้ยงสัตว์ก็ได้ หรืออาจหมายถึงการเดินทางร่วมกันไปทำกิจกรรมหรือพิธีกรรมบางอย่างก็ได้

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

เพลงเมธา ขาวหนูนา, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

บรรณานุกรม

กรมทรัพยากรธรณี. การจำแนกเขตเพื่อการจัดการด้านธรณีวิทยาและทรัพยากรธรณี จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมทรัพยากรธรณี กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม, 2552.

กรมศิลปากร. ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 1 มีนาคม 2559. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

กองโบราณคดี. แหล่งโบราณคดีประเทศไทย เล่ม 3. เอกสารกองโบราณคดีหมายเลข 11/2532. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532ก.

กองโบราณคดี. ศิลปะถ้ำในอีสาน กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2532ข.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2537.

ธวัชชัย องค์วุฒิเวทย์. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2542.

บังอร กรโกวิท. “ภาพเขียนสีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ที่อำเภอบ้านผือ.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2519.

พเยาว์ เข็มนาค. ศิลปะถ้ำสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2539.

พเยาว์ เข็มนาค และมนต์จันทร์ น้ำทิพย์. ศิลปะถ้ำ “กลุ่มบ้านผือ” จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2533.

พัชรี สาริกบุตร. “ถ้ำวัว-ถ้ำคน.” ภาพเขียนสีและภาพสลัก : ศิลปะสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย. (ออนไลน์), 2543. เข้าถึงเมื่อ 1 มีนาคม 2559. แหล่งที่มา http://www.era.su.ac.th/RockPainting/northeast/index.html

พิทักษ์ชัย จัตุชัย. “การวิเคราะห์การใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี : จากหลักฐานทางโบราณคดี.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553.

สถาพร ขวัญยืน และคณะ. ศิลปะบนผนังหิน อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี. กรุงเทพฯ : โครงการโบราณคดีประเทศไทย (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ) กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2528.

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

สุมิตร ปิติพัฒน์. บ้านผือ ร่องรอยจากอดีต. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2520.

สุรีรัตน์ บุบผา. “การศึกษาเปรียบเทียบแหล่งศิลปะถ้ำระหว่างกลุ่มผาแต้มกับกลุ่มบ้านผือ.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2539.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. ภูพระบาท : อดีตกาลผสานธรรมชาติ. เอกสารประกอบการอบรมยุวมัคคุเทศก์ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท (พ.ศ. 2543) ณ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี 13-15 มี.ค. 2543. อุดรธานี : อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท จ.อุดรธานี สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 7 ขอนแก่น, 2543.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2542.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง