พระธาตุยาคู

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

พระธาตุยาคูตั้งอยู่ทางตอนเหนือภายในเมืองฟ้าแดดสงยาง ซึ่งเป็นเมืองโบราณที่มีคูน้ำและคันดินล้อมรอบเป็นรูปวงรี สภาพพื้นที่เป็นที่ราบลุ่ม ปัจจุบันมีแนวลำน้ำและเป็นบริเวณที่รับน้ำชลประทานจากโครงการชลประทานลำปาว ลำน้ำชี ลำน้ำพาน และมีหนองบึงขนาดใหญ่อยู่ทั่วไป ทางทิศเหนือของคูเมืองมีทางน้ำธรรมชาติเชื่อมกับลำน้ำพานที่อยู่ห่างออกไปทางทิศเหนือประมาณ 2 กิโลเมตร

ลำน้ำพาน อยู่ห่างจากเมืองฟ้าแดดสงยางไปทางทิศเหนือประมาณ 2 กิโลเมตร

ลำน้ำปาว อยู่ทางทิศเหนืออยู่ห่างจากตัวเมืองฟ้าแดดสงยางประมาณ 5 กิโลเมตร

แม่น้ำชี อยู่ห่างจากเมืองฟ้าแดดสงยางไปทางทิศใต้ประมาณ 10 กิโลเมตร

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

ลำน้ำพาน, ลำน้ำปาว, แม่น้ำชี

สภาพธรณีวิทยา

ลักษณะดินส่วนใหญ่เป็นดินร่วนปนทราย และดินทรายร่วนธรรมดา ซึ่งมีความอุดมสมบูรณ์และคุณภาพดินต่ำ แต่ก็เป็นดินที่เหมาะสมกับการปลูกข้าว ปลูกพืชไร่ และเหมาะกับการปลูกพืชจำพวกผลไม้ ทางตอนบนของจังหวัดกาฬสินธุ์มีแนวเทือกเขาภูพานซึ่งเป็นแหล่งกำเนิดต้นน้ำทำให้เกิดสายน้ำ ลำธารสายต่างๆ ที่ไหลลงสู่ที่ราบตอนล่างของจังหวัด และไหลลงสู่ที่ลุ่มต่ำกลายเป็นแอ่งน้ำขนาดใหญ่ ที่มีแนวเทือกเขาลูกเล็กๆโอบรอบอยู่กลายเป็นแอ่งคล้ายทะเลสาบ

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2510, พ.ศ.2511

วิธีศึกษา : สำรวจ, ขุดค้น, ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2539

วิธีศึกษา : บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : อรุณศักดิ์ กิ่งมณี

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาความเชื่อ, ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

            พระธาตุยาคู เป็นโบราณสถานในเมืองโบราณฟ้าแดดสงยาง ซึ่งเป็นเมืองโบราณในวัฒนธรรมทวารวดีในภาคตะวันออกเฉียงเหนือที่มีชื่อเสียง เพราะได้ค้นพบใบเสมาจำนวนมากและหลายใบที่มีภาพสลักอย่างงดงาม เมืองโบราณแห่งนี้มีอายุประมาณพุทธศตวรรษที่ 12-16 โดยพระธาตุยาคู หรือเจดีย์หมายเลข 10 จัดเป็นซากเจดีย์ก่ออิฐที่มีความสมบูรณ์กว่าเจดีย์อื่นๆในเมืองฟ้าแดดสงยาง

            พระธาตุยาคู เป็นพระธาตุมีขนาดกว้าง 16 เมตร ฐานอิฐสี่เหลี่ยมยกเก็จมีบันไดทางขึ้นทั้งสี่ด้าน ก่อด้วยอิฐขนาดใหญ่แบบอิฐที่พบในโบราณสถานสมัยทวารวดี ไม่สอปูน ด้านบนเป็นฐานแปดเหลี่ยม เป็นเจดีย์แบบอยุธยาซ้อนทับและมีหลักฐานว่าบูรณะใหม่ในสมัยรัตนโกสินทร์ รวมความสูงปัจจุบันสูง 15 เมตร รอบๆพระธาตุยาคูมีใบเสมาจำนวนหนึ่งปักไว้ ใบเสมาสลักบางแผ่นสลักภาพเล่าเรื่องชาดกในพุทธศาสนา เช่น ชาดกเรื่องมโหสถชาดก ชาดกเรื่องภูริทัต เป็นต้น ถัดออกไปทางทิศใต้ประมาณ 25 เมตร มีซากเจดีย์สมัยทวารวดีกระจายตัวอยู่รวมกัน 5 องค์

            ลักษณะการปักเสมาหินในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ แบ่งประเภทเป็น

1.       การปักใบเสมาเดี่ยว

2.       ปักเป็นกลุ่ม

3.       ปักประจำทิศ 4 ใบ หรือ 8 ใบ ล้อมรอบเนินดินหรือโบราณสถานเพื่อแสดงเขตศักดิ์สิทธิ์

ส่วนรูปแบบของใบเสมา นักวิชาการเสนอรูปแบบไว้ 3 แบบ ได้แก่

1.       แบบแท่งหินธรรมชาติ หรือแผ่นหินที่ไม่มีการถากโกลนให้เป็นรูปร่าง

2.       แบบแผ่นหิน ที่มีการถากให้เป็นแผ่นแบน

3.       แบบแท่งหินที่มีการถากเป็นรูปทรงสี่เหลี่ยม หกเหลี่ยม แปดเหลี่ยม โดยปลายเป็นยอดแหลม (ศักดิ์ชัย สายสิงห์ และคณะ 2552 : 14)

            สำหรับใบเสมาที่พบที่พระธาตุยาคู เป็นใบเสมาที่ปักล้อมรอบโบราณสถาน และมีรูปแบบแผ่นหินที่มีการถากให้เป็นแผ่นแบน

            จากการขุดค้นทางโบราณคดี ทำให้กำหนดอายุพระธาตุยาคูไว้ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 12-16 เป็นศาสนสถานเนื่องในศาสนาพุทธ ในสมัยทวารวดี ที่ฐานของเจดีย์ขุดพบใบเสมาสลักเป็นภาพเล่าเรื่องเกี่ยวกับพุทธประวัติปักไว้ที่ฐาน โดยมีเสมาหินทรายแผ่นหนึ่ง พบระหว่างการขุดแต่งองค์พระธาตุยาคู ห่างจากฐานองค์พระธาตุ 11 เมตร ทางด้านทิศตะวนออกเฉียงเหนือ โดยอยู่ในลักษณะที่คว่ำหน้าหันส่วยอดของปลายใบเสมาเข้าสู่องค์เจดีย์ ในความลึกจากระดับดินเดิมประมาณ 30 ซ.ม. ศึกษาลักษณะประติมาณวิทยาของภาพสลัก แปลความได้ว่าเป็นภาพสลักเล่าเรื่องมโหสถชาดก กำหนดอายุได้ประมาณพุทธศตวรรษที่ 14-15 (อรุณศักดิ์ กิ่งมณี 2548 : 75) เช่นเดียวกับการกำหนดอายุของใบเสมาที่เมืองฟ้าแดดสงยาง (สมชาติ มณีโชติ 2528 : 11)

            ชาวบ้านเชื่อกันว่าพระธาตุยาคูเป็นที่บรรจุอัฐิของพระเถระผู้ใหญ่ผู้ตั้งหมู่บ้าน ที่ชาวเมืองเคารพนับถือ เนื่องจากคำว่า “ยาคู” เป็นคำเรียกสมณศักดิ์ของพระสงฆ์ของภาคอีสานโบราณ ซึ่งเมื่อพระสงฆ์รูปใดเป็นผู้ประพฤติปฏิบัติดีมีคุณธรรมและบวชมาแล้วไม่น้อยกว่าสามพรรษา ชาวบ้านจะนิมนต์มาทำพิธี “ฮึดสรง” จากนั้นก็ได้เลื่อนสมณศักดิ์เป็น ยาคู ยาซา

            ข้อมูลจากการสัมภาษณ์ชาวบ้านผู้สูงอายุกล่าวถึงเมืองโบราณบริเวณที่ตั้งพระธาตุยาคูว่า เดิมพื้นที่บริเวณนี้เป็นที่รกร้างปรากฏมีซากเจดีย์และแผ่นหินรูปใบเสมาอยู่มากมาย ชาวบ้านเห็นเป็นทำเลดี จึงได้มีชาวบ้านกลุ่มหนึ่งอพยพออกมาจากเมืองกมลาไสย มาตั้งบ้านเรือนและจับจองที่ทำไร่นาและเรียกหมู่บ้านตัวเองว่าบ้านบักก้อม ซึ่งเรียกตามชื่อเสือโคร่งหางด้วนที่พบบริเวณป่าใกล้หมู่บ้าน การอพยพมาตั้งบ้านเรือนมีพระภิกษุอันเป็นที่เคารพนับถือของชาวบ้านตามมาและตั้งสำนักสงฆ์และกลายเป็นวัดประจำหมู่บ้าน ภิกษุรูปนี้ชาวบ้านเยกว่า ยาคูง่อม เมื่อภิกษุรูปนี้มรณภาพลง ชาวบ้านจึงทำศาลใส่อัฐิไว้ในบริเวณบ้านบักก้อม ภายหลังหมู่บ้านแห่งนี้ได้ชื่อใหม่ว่า “บ้านเสมา” บริเวณที่ตั้งศาลเป็นวัดประจำหมู่บ้านชื่อวัดโพธิชัยเสมาราม สมัยต่อมาเมื่อชาวบ้านเห็นว่ามีซากเจดีย์ขนาดใหญ่สมบูรณ์กว่าที่อื่นๆชาวบ้านจึงคิดว่าเป็นที่บรรจุอัฐิของยาคูง่อม จึงเรียกเจดีย์แห่งนี้ว่า พระธาตุยาคู จนปัจจุบัน (ไชยยศ วันอุทา 2538 : 222-225)

            อย่างไรก็ตาม จากผลการขุดค้นทางโบราณคดีที่พระธาตุยาคู ทราบว่าพระธาตุยาคูมีมาแล้วตั้งแต่สมัยทวารวดี อายุประมาณพุทธศตวรรษที่ 12-16 ต่างกับความเชื่อของชาวบ้านในปัจจุบันเกี่ยวกับการบรรจุอัฐิของพระภิกษุที่ชาวบ้านนับถือในช่วงที่เพิ่งตั้งหมู่บ้านซึ่งเป็นช่วงเวลาไม่นานมานี้เอง ประกอบกับผลการขุดพบใบเสมาสลักภาพเล่าเรื่องในพุทธศาสนาปักไว้ที่ฐานพระธาตุ ดังนั้น พระธาตุยาคูคงไม่ใช่เจดีย์ที่บรรจุอัฐิธาตุของพระเถระดังความเชื่อของชาวบ้านในปัจจุบัน ส่วนคำเรียก “พระธาตุยาคู” เป็นคำเรียกต่อๆมาจนกระทั่งทางกรมศิลปากรเข้ามาบูรณปฏิสังขรณ์จึงเรียกตามชาวบ้านด้วย (ไชยยศ วันอุทา, 2538 : 224)

            พระธาตุยาคูเป็นส่วนหนึ่งของหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่า บริเวณเมืองโบราณฟ้าแดดสงยางเป็นเมืองสำคัญในการประดิษฐานพระพุทธศาสนา โดยเป็นเมืองโบราณที่รับวัฒนธรรมจากทวารวดีภาคกลาง แต่ได้มีพัฒนาการแตกต่างไปจากแม่แบบที่ภาคกลาง โดยเฉพาะความนิยมในการปักใบเสมาที่มีภาพสลักเรื่องราวในพุทธศาสนาล้อมรอบเขตศักดิ์สิทธิ์ หรือเขตโบราณสถานที่แตกต่างไปจากวัฒนธรรมทวารวดีภาคกลาง

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

ไชยยศ วันอุทา. “พระธาตุยาคูหรือพระบรมธาตุ.” ศิลปวัฒนธรรม. 16, 11 (กันยายน 2538) : 222-225.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์ และคณะ. ศิลปกรรมทวารวดีอีสาน. เอกสารประกอบการบรรยายในโครงการ ตามรอยมรดกศิลปกรรมทวารวดีอีสาน โดยศูนย์ศึกษาศิลปกรรมโบราณในเอเชียอาคเนย์ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร. เอกสารอัดสำเนา, 2552.

สมชาติ มณีโชติ. ประติมากรรมชิ้นสำคัญจากเมืองฟ้าแดดสงยาง. มหาสารคาม : เอกสารอัดสำเนาของวิทยาลัยครูมหาสารคาม, 2528.

หวัน แจ่มวิมล. รายงานการสำรวจขุดแต่งโบราณวัตถุสถานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2511.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี. “ใบเสมาสลักภาพ “มโหสถชาดก” จากพระธาตุยาคู เมืองฟ้าแดดสงยาง.” ศิลปวัฒนธรรม. 48, 1 (มกราคม-กุมภาพันธ์ 2548) : 68-75.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง