ลานหินวัดพ่อตา

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

ลานหินวัดพ่อตาเป็นโบราณสถานในกลุ่มวัดพ่อตา-ลูกเขย ซึ่งเป็นกลุ่มโบราณสถานในพื้นที่ราบสันเขาทางตอนเหนือของภูพระบาท พื้นที่โดยรอบโบราณสถานเป็นป่าไม้ ลักษณะทั่วไปเป็นลานหินขนาดใหญ่ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของวัดพ่อตา และเป็นลานหินที่อยู่ตรงกลางระหว่างวัดพ่อตา ถ้ำพระ หีบศพพ่อตา หีบศพท้าวบารส และถ้ำช้าง โดยลานหินมีขนาดกว้าง 15 เมตร ยาว 10 เมตร (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 87)

ภูพระบาทเป็นภูเขาหินทรายลูกเล็กๆ ลูกหนึ่งในเทือกเขาภูพานหรือภูพานคำ มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางเฉลี่ยประมาณ 320-350 เมตร พื้นที่ทางทิศตะวันตกของภูมีลักษณะสูงชัน และลาดเทลงมาทางทิศตะวันออก

ภูพานหรือภูพานคำเป็นเทือกเขาหินทรายที่วางตัวในแนวทิศเหนือ-ใต้ ทางตะวันตกของจังหวัดอุดรธานีและแอ่งสกลนคร

สภาพทั่วไปของภูพระบาทเป็นป่าโปร่ง มีพืชพรรณธรรมชาติประเภทไม้เนื้อแข็งขึ้นอยู่ทั่วไป เช่น ไม้มะค่า ไม้แดง ไม้ชิงชัง ไม้ประดู่ ไม้เต็งรัง บนภูพระบาทปรากฏลานหินโล่งกว้าง โขดหิน และเพิงหินทรายกระจัดกระจายอยู่จำนวนมาก เกิดจากการกระทำของน้ำและลมต่อหินทราย

ด้วยเหตุที่มีไม้เนื้อแข็งขึ้นปกคลุมค่อนข้างมาก ประกอบกับพืชพันธุ์ธรรมชาติอื่นๆ อีกมากมาย ภูพระบาทจึงจัดอยู่ในเขตพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ “ป่าเขือน้ำ” เป็นแหล่งกำเนิดของลำธารหลายสาย เช่น ห้วยหินลาด ห้วยด่านใหญ่ ห้วยหินร่อง ห้วยนางอุสา และห้วยโคกขาด ซึ่งไหลลงไปทางทิศตะวันออกบรรจบกับแม่น้ำโขงที่อำเภอท่าบ่อ จังหวัดหนองคาย

บริเวณที่ราบรอบภูเขาส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขาทางทิศตะวันออกของภูพระบาทเป็นหุบเขาใหญ่ที่สุดมีลักษณะเป็นที่ราบลูกคลื่น พื้นที่ส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขานี้เรียกกันทั่วไปว่า หลุบพาน

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

ห้วยหินลาด, ห้วยด่านใหญ่, ห้วยหินร่อง, ห้วยนางอุสา, ห้วยโคกขาด, ห้วยโมง, แม่น้ำโขง

สภาพธรณีวิทยา

ภูพระบาทเป็นเนินเขาหินทราย ในแนวเทือกเขาภูพานน้อย บริเวณขอบที่ราบสูงด้านตะวันตกของอุดรธานี หินทรายมีสีขาว ส้ม เนื้อปนกรวด เม็ดกรวดประกอบด้วยควอตซ์ เชิร์ต หินทรายแป้งสีแดง หินอัคนีบางชนิด มีรอยชั้นขวาง มีหินดินดานและหินกรวดมนแทรกสลับ อยู่ในหน่วยหินภูพาน ชุดโคราช อยู่ช่วงล่าง-ช่วงกลางครีเตเชียส หรือประมาณ 90-140 ล้านปีมาแล้ว หินทรายในพื้นที่มีลักษณะโดดเด่นทางด้านธรณีวิทยา เนื่องจากมีคุณสมบัติแตกต่างกันในแต่ละชั้น และได้ผ่านกระบวนการกัดกร่อนทางธรณีวิทยาโดยน้ำและลม ทำให้ได้ลักษณะธรณีสัณฐานที่แปลกตาหลายบริเวณ เช่น หอนางอุษา ถ้ำช้าง หีบศพพ่อตา หีบศพท้าวบารส หีบศพนางอุษา วัดพ่อตา ถ้ำพระ กู่นางอุษา บ่อน้ำนางอุสา เพิงหินนกกระทา พร้อมทั้งพบลักษณะทางธรณีวิทยากายภาพและธรณีโครงสร้างในหินทราย ซึ่งเป็นหินชั้นหรือหินตะกอนที่ชัดเจน เช่นการแสดงชั้นแทรกสลับกับชั้นกรวด การแสดงชั้นวางเฉียงระดับที่แสดงถึงการเปลี่ยนแปลงของทิศทางการไหลของน้ำ (กรมทรัพยากรธรณี 2552 : 38-39)

ลักษณะรูปร่างต่างๆ เกิดจากชั้นหินทราย และหินทรายปนกรวด มีเนื้อแตกต่างกัน ชั้นหินที่มีความคงทนสูงจะยื่นออกเป็นเพิงหิน หรือเป็นชั้นหินทับอยู่ข้างบน ส่วนชั้นหินที่มีความคงทนน้อยกว่าจะกร่อนหายไป หรือถูกกัดเซาะผุพังเป็นโพรง หรือเป็นส่วนคอดเว้าอยู่ใต้ชั้นหินแข็ง กลายเป็นเพิงหิน หรือผาหิน เช่นหอนางอุษา เป็นต้น

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : สถาพร ขวัญยืน, โครงการโบราณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : พิทักษ์ชัย จัตุชัย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2553

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ, ศึกษาการตั้งถิ่นฐาน/การใช้พื้นที่

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

ลานหินวัดพ่อตาเป็นลานหินขนาดใหญ่ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของโบราณสถานวัดพ่อตา และเป็นลานหินที่อยู่ตรงกลางระหว่างวัดพ่อตา ถ้ำพระ หีบศพพ่อตา หีบศพท้าวบารส และถ้ำช้าง โดยลานหินมีขนาดกว้าง 15 เมตร ยาว 10 เมตร (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 87) เอกสารกของกองโบราณคดี (2532ก : 173) ระบุว่าลานหินวัดพ่อตามีการเจาะเป็นหลุมกลม 67 หลุม

บริเวณกลางลานหินมีการสกัดพื้นให้เป็นหลุมเพื่อปักใบเสมา โดยเป็นการปักใบเสมาโดยรอบทั้ง 8 ทิศ เป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ส่วนรูปแบบการปักใบเสมานั้นเป็นการปักใบเสมาคู่ โดยกำหนดให้ใบเสมาหินขนาดใหญ่ปักวางอยู่ด้านในและใบเสมาขนาดเล็กปักวางอยู่ด้านนอก และใบเสมาที่ปักวางอยู่บริเวณมุมจะสกัดหลุมเป็นมุมฉาก (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 89)

นอกจากนี้บริเวณตรงกลางภายในลานหินที่มีการปักใบเสมาได้สกัดพื้นลานหินให้เป็นกรอบสี่เหลี่ยมที่ตรงกับแกนทิศเหนือ-ใต้ แต่ในขณะที่การปักใบเสมาไม่ได้ปักตรงตามแกนทิศเหนือ-ใต้ (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 89)

พิทักษ์ชัย จัตุชัย (2553 : 89) สันนิษฐานว่า จากบริเวณตรงกลางภายในลานหินที่มีการปักใบเสมาซึ่งได้สลักพื้นหินให้เป็นกรอบสี่เหลี่ยมที่ตรงกับแกนทิศเหนือ-ใต้ คงเป็นเจตนาที่ต้องการให้เป็นบริเวณที่ตั้งพระพุทธรูปหรือวางวัตถุที่นำมาประกอบพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา โดยวางให้ตรงตามแกนทิศเหนือ-ใต้

ในขณะที่ใบเสมาที่ตั้งปักอยู่โดยรอบลานหินเป็นการปักที่ไม่ได้อยู่ตามแนวแกนทิศเหนือ-ใต้ สันนิษฐานว่าคงมีการปรับพื้นที่อุโบสถในการประกอบพิธีกรรมหลายสมัย สอดคล้องกับใบเสมาที่พบอยู่บริเวณใกล้เคียงกับลานหินในบริเวณวัดพ่อตา ถ้ำพระ และโบสถ์วัดพ่อตา ที่มีทั้งใบเสมาสมัยทวารวดีและสมัยล้านช้าง

นอกจากนี้ยังพบหลุมกลมที่พื้นลานหิน โดยเจาะเป็นหลุมขนาดเส้นผ่านศูนย์กลาง 20-100 เซนติเมตร วางเรียงเป็นแนวอยู่โดยรอบนอกของแนวการปักใบเสมา ซึ่งอาจใช้เป็นที่วางประทีปหรือเทียนในการประกอบพิธีกรรม

ลานหินนี้ยังมีเพิงหินที่ตั้งอยู่โดยรอบซึ่งเป็นเพิงหินที่มีร่องรอยของภาพเขียนสียุคก่อนประวัติศาสตร์ ดังนั้นจึงอาจมีความเกี่ยวข้องกับการเป็นสถานที่เพื่อการประกอบพิธีกรรมทางศาสนาหรือคติความเชื่อท้องถิ่นในยุคประวัติศาสตร์ สมัยทวารวดี สมัยเขมร และสมัยล้านช้าง (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 89)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมทรัพยากรธรณี. การจำแนกเขตเพื่อการจัดการด้านธรณีวิทยาและทรัพยากรธรณี จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมทรัพยากรธรณี กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม, 2552.

กรมศิลปากร. ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 31 สิงหาคม 2560. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

กองโบราณคดี. แหล่งโบราณคดีประเทศไทย เล่ม 3. เอกสารกองโบราณคดีหมายเลข 11/2532. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532ก.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2537.

ธวัชชัย องค์วุฒิเวทย์. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2542.

พิทักษ์ชัย จัตุชัย. “การวิเคราะห์การใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี : จากหลักฐานทางโบราณคดี.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553.

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

สุมิตร ปิติพัฒน์. บ้านผือ ร่องรอยจากอดีต. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2520.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. ภูพระบาท : อดีตกาลผสานธรรมชาติ. เอกสารประกอบการอบรมยุวมัคคุเทศก์ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท (พ.ศ. 2543) ณ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี 13-15 มี.ค. 2543. อุดรธานี : อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท จ.อุดรธานี สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 7 ขอนแก่น, 2543.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2542.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง