โบสถ์วัดพ่อตา

ภูมิประเทศ

ภูเขา

สภาพทั่วไป

โบสถ์วัดพ่อตาเป็นโบราณสถานในกลุ่มวัดพ่อตา-ลูกเขย ซึ่งเป็นกลุ่มโบราณสถานในพื้นที่ราบสันเขาทางตอนเหนือของภูพระบาท พื้นที่โดยรอบโบราณสถานเป็นป่าไม้

สภาพของแหล่งมีลักษณะเป็นเพิงหินขนาดใหญ่ที่ตั้งอยู่ทางด้านทิศใต้ของวัดพ่อตา มีขนาดกว้าง 2.5 เมตร ยาว 10.5 เมตร สูงจากพื้น 1.85 เมตร โดยเพิงหินมีลักษณะยื่นออกไปทางทิศเหนือ และภายใต้เพิงหินด้านทิศตะวันออกยังมีการก่อเป็นห้องเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปด้วย (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 96)

ภูพระบาทเป็นภูเขาหินทรายลูกเล็กๆ ลูกหนึ่งในเทือกเขาภูพานหรือภูพานคำ มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางเฉลี่ยประมาณ 320-350 เมตร พื้นที่ทางทิศตะวันตกของภูมีลักษณะสูงชัน และลาดเทลงมาทางทิศตะวันออก

ภูพานหรือภูพานคำเป็นเทือกเขาหินทรายที่วางตัวในแนวทิศเหนือ-ใต้ ทางตะวันตกของจังหวัดอุดรธานีและแอ่งสกลนคร

สภาพทั่วไปของภูพระบาทเป็นป่าโปร่ง มีพืชพรรณธรรมชาติประเภทไม้เนื้อแข็งขึ้นอยู่ทั่วไป เช่น ไม้มะค่า ไม้แดง ไม้ชิงชัง ไม้ประดู่ ไม้เต็งรัง บนภูพระบาทปรากฏลานหินโล่งกว้าง โขดหิน และเพิงหินทรายกระจัดกระจายอยู่จำนวนมาก เกิดจากการกระทำของน้ำและลมต่อหินทราย

ด้วยเหตุที่มีไม้เนื้อแข็งขึ้นปกคลุมค่อนข้างมาก ประกอบกับพืชพันธุ์ธรรมชาติอื่นๆ อีกมากมาย ภูพระบาทจึงจัดอยู่ในเขตพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ “ป่าเขือน้ำ” เป็นแหล่งกำเนิดของลำธารหลายสาย เช่น ห้วยหินลาด ห้วยด่านใหญ่ ห้วยหินร่อง ห้วยนางอุสา และห้วยโคกขาด ซึ่งไหลลงไปทางทิศตะวันออกบรรจบกับแม่น้ำโขงที่อำเภอท่าบ่อ จังหวัดหนองคาย

บริเวณที่ราบรอบภูเขาส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขาทางทิศตะวันออกของภูพระบาทเป็นหุบเขาใหญ่ที่สุดมีลักษณะเป็นที่ราบลูกคลื่น พื้นที่ส่วนใหญ่ทำการเพาะปลูกข้าวและมันสำปะหลัง หุบเขานี้เรียกกันทั่วไปว่า หลุบพาน

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

285 เมตร

ทางน้ำ

ห้วยหินลาด, ห้วยด่านใหญ่, ห้วยหินร่อง, ห้วยนางอุสา, ห้วยโคกขาด, ห้วยโมง, แม่น้ำโขง

สภาพธรณีวิทยา

ภูพระบาทเป็นเนินเขาหินทราย หมวดหินภูพานของกลุ่มหินโคราช ยุคครีเทเชียส อายุ 140-66.5 ล้านปี ในแนวเทือกเขาภูพานน้อย บริเวณขอบที่ราบสูงด้านตะวันตก พบหินทรายชั้นหนา และหินทรายปนกรวด และชั้นเฉียงระดับ ได้ทั่วไป ลักษณะรูปร่างต่างๆ เกิดจากชั้นหินทราย และหินทรายปนกรวด มีเนื้อแตกต่างกัน ชั้นหินที่มีความคงทนสูงจะยื่นออกเป็นเพิงหิน หรือเป็นชั้นหินทับอยู่ข้างบน ส่วนชั้นหินที่มีความคงทนน้อยกว่าจะกร่อนหายไป หรือถูกกัดเซาะผุพังเป็นโพรง หรือเป็นส่วนคอดเว้าอยู่ใต้ชั้นหินแข็ง กลายเป็นเพิงหิน หรือผาหิน เช่นหอนางอุษา เป็นต้น

ภูพระบาทเป็นเนินเขาหินทราย ในแนวเทือกเขาภูพานน้อย บริเวณขอบที่ราบสูงด้านตะวันตกของอุดรธานี หินทรายมีสีขาว ส้ม เนื้อปนกรวด เม็ดกรวดประกอบด้วยควอตซ์ เชิร์ต หินทรายแป้งสีแดง หินอัคนีบางชนิด มีรอยชั้นขวาง มีหินดินดานและหินกรวดมนแทรกสลับ อยู่ในหน่วยหินภูพาน ชุดโคราช อยู่ช่วงล่าง-ช่วงกลางครีเตเชียส หรือประมาณ 90-140 ล้านปีมาแล้ว หินทรายในพื้นที่มีลักษณะโดดเด่นทางด้านธรณีวิทยา เนื่องจากมีคุณสมบัติแตกต่างกันในแต่ละชั้น และได้ผ่านกระบวนการกัดกร่อนทางธรณีวิทยาโดยน้ำและลม ทำให้ได้ลักษณะธรณีสัณฐานที่แปลกตาหลายบริเวณ เช่น หอนางอุษา ถ้ำช้าง หีบศพพ่อตา หีบศพท้าวบารส หีบศพนางอุษา วัดพ่อตา ถ้ำพระ กู่นางอุษา บ่อน้ำนางอุสา เพิงหินนกกระทา พร้อมทั้งพบลักษณะทางธรณีวิทยากายภาพและธรณีโครงสร้างในหินทราย ซึ่งเป็นหินชั้นหรือหินตะกอนที่ชัดเจน เช่นการแสดงชั้นแทรกสลับกับชั้นกรวด การแสดงชั้นวางเฉียงระดับที่แสดงถึงการเปลี่ยนแปลงของทิศทางการไหลของน้ำ (กรมทรัพยากรธรณี 2552 : 38-39)

ลักษณะรูปร่างต่างๆ เกิดจากชั้นหินทราย และหินทรายปนกรวด มีเนื้อแตกต่างกัน ชั้นหินที่มีความคงทนสูงจะยื่นออกเป็นเพิงหิน หรือเป็นชั้นหินทับอยู่ข้างบน ส่วนชั้นหินที่มีความคงทนน้อยกว่าจะกร่อนหายไป หรือถูกกัดเซาะผุพังเป็นโพรง หรือเป็นส่วนคอดเว้าอยู่ใต้ชั้นหินแข็ง กลายเป็นเพิงหิน หรือผาหิน เช่นหอนางอุษา เป็นต้น

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยล้านช้าง

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 22-23

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : สุมิตร ปิติพัฒน์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2517, พ.ศ.2518, พ.ศ.2519

วิธีศึกษา : สำรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ธรรมศาสตร์

ผลการศึกษา :

แผนกอิสระสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ นำโดยอาจารย์สุมิตร ปิติพัฒน์ ได้จัดโครงการอนุรักษ์และพัฒนาศิลปวัฒนธรรมไทย เพื่อศึกษาชีวิตของคนในสังคม ศิลปะพื้นบ้าน และโบราณสถาน ที่ตำบลเมืองพาน อำเภอบ้านผือ จังหวัดอุดรธานี และได้สำรวจโบราณสถานบนภูพระบาท เก็บและบันทึกข้อมูลอย่างละเอียด และเผยแพร่ใน พ.ศ.2520

---

ชื่อผู้ศึกษา : สถาพร ขวัญยืน, โครงการโบราณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

สถาพร ขวัญยืน และคณะ ในโครงการโบราณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ กรมศิลปากร สำรวจเก็บข้อมูลโบราณสถานในกลุ่มวัดพ่อตา ระหว่างวันที่ 18-21 มิถุนายน 2527 (กองโบราณคดี 2532ก : 172-173)

---

ชื่อผู้ศึกษา : พเยาว์ เข็มนาค, มนต์จันทร์ น้ำทิพย์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

เผยแพร่ผลการศึกษาโบราณสถานในภูพระบาทและบ้านผือ

---

ชื่อผู้ศึกษา : พิทักษ์ชัย จัตุชัย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2553

วิธีศึกษา : สำรวจ, ศึกษาศิลปะถ้ำ, ศึกษาการตั้งถิ่นฐาน/การใช้พื้นที่

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

พิทักษ์ชัย จัตุชัย เสนอวิทยานิพนธ์เรื่อง “การวิเคราะห์การใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี : จากหลักฐานทางโบราณคดี” เพื่อสำเร็จปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) มหาวิทยาลัยศิลปากร

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

สภาพของแหล่งมีลักษณะเป็นเพิงหินขนาดใหญ่ที่ตั้งอยู่ทางด้านทิศใต้ของวัดพ่อตา มีขนาดกว้าง 2.5 เมตร ยาว 10.5 เมตร สูงจากพื้น 1.85 เมตร โดยเพิงหินมีลักษณะยื่นออกไปทางทิศเหนือ และภายใต้เพิงหินด้านทิศตะวันออกยังมีการก่อเป็นห้องเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปด้วย (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 96)

ร่องรอยหลักฐานทางโบราณคดีปรากฏเป็นเพิงหินที่มีการปรับปรุงให้เป็นอาคารขนาดเล็ก ขนาดกว้าง 2.2 เมตร ยาว 4 เมตร โดยมีการก่อเป็นกำแพงหินเพื่อล้อมจากทางด้านขวามาจนถึงกึ่งกลาง ด้านหน้าเพิงหินยาว 3.8 เมตร หนา 0.3 เมตร สูง 1.7 เมตร ซึ่งเกือบจรดกับเพดานหิน ด้านหน้ามีทางเข้าออกเพิงหินกว้าง 1 เมตร ยาว 2 เมตร นอกจากนี้ภายในเพิงหินยังมีการสกัดให้มีผิวเรียบและฉาบผนังด้วยปูนอีกครั้งหนึ่งด้วย (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 97)

ภายในเพิงหินพบโบราณวัตถุจำนวนมาก (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 97) ได้แก่ พระพุทธรูปปูนปั้นจำนวน 3 องค์ ประดิษฐานอยู่กลางห้อง เป็นพระพุทธรูปที่ก่อด้วยปูนซีเมนต์อย่างหยาบ พระพุทธรูปขนาดเล็กจำนวน 5 องค์ (สุมิตร ปิติพัฒน์ 2520 : 22) แต่ปัจจุบันเหลือเพียง 2 องค์เท่านั้น และทั้ง 2 องค์อยู่ในสภาพชำรุดและเศียรหักหายไปแล้ว และชิ้นส่วนของเศียรพระพุทธรูปจำนวน 2 ชิ้น

นอกจากนี้ยังพบฐานพระพุทธรูปขนาดเล็กจำนวน 2 ชิ้น ใบเสมาหินทราย 5 ใบ ทั้งหมดอยู่ในสภาพชำรุดเสียหาย และถูกนำมาตั้งวางอยู่ชิดกับกำแพงด้านในเพิงหิน

พิทักษ์ชัย จัตุชัย (2553 : 98) ระบุว่า หลักฐานที่พบภายในเพิงหินโบสถ์วัดพ่อตาส่วนใหญ่เป็นโบราณวัตถุสมัยล้านช้าง อายุราวพุทธศตวรรษที่ 22-23 ดังนั้นก็แสดงได้ว่าเป็นศาสนสถานในพระพุทธศาสนาที่ถูกสร้างขึ้นเพื่อเป็นที่สักการบูชาเพียงเท่านั้น หรือาจมีลักษณะของการใช้เป็นพื้นที่เพื่อเป็นกุฏิหรือที่พักของภิกษุสงฆ์ เนื่องจากอยู่ติดกับเพิงหินวัดพ่ออันเป็นสถานที่ประกอบพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา ประกอบกับเพิงหินโบสถ์วัดพ่อตายังมีกำแพงหินล้อมรอบ และมีร่องระยาบน้ำฝนเป็นอย่างดี จึงเหมาะแก่การใช้เป็นสถานที่พักอาศัยได้ ดังนั้นจึงอาจกล่าวได้ว่าเพิงหินโบสถ์วัดพ่อตามีลักษณะการใช้เป็นพื้นที่เพื่อเป็นกุฏิหรือที่พักของพระภิกษุสงฆ์ หรืออาจใช้เป็นสถานที่เพื่อการบำเพ็ญเพียร

ภายนอกยังมีร่องรอยของการสกัดพื้นลานหินเป็นหลุมกลมขนาดใหญ่ ซึ่งใช้สำหรับการวางเสาไม้เพื่อค้ำยันเพิงหินวัดพ่อตา ดังนั้นจึงเป็นหลักฐานที่สำคัญที่แสดงให้เห็นว่าเพิงหินโบสถ์วัดพ่อตามีการใช้พื้นที่ร่วมกับเพิงหินวัดพ่อตาในลักษณะของการเชื่อมต่ออาคาร โดยมีการสร้างหลังคาที่เป็นเครื่องเป็นตัวเชื่อมต่อเพิงหินทั้งสอง (พิทักษ์ชัย จัตุชัย 2553 : 98)

นอกจากนี้ ใบเสมาที่พบอยู่ภายในเพิงหินโบสถ์วัดพ่อตาคงเป็นการเคลื่อนย้ายจากบริเวณลานหินหน้าวัดพ่อตาซึ่งเป็นอุโบสถ เข้ามาเก็บรักษาเอาไว้เนื่องจากการชำรุดของเสมาก็เป็นได้

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

ชัยวัฒน์ ศิริซุ้มสุวรรณ, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

บรรณานุกรม

กรมทรัพยากรธรณี. การจำแนกเขตเพื่อการจัดการด้านธรณีวิทยาและทรัพยากรธรณี จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมทรัพยากรธรณี กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม, 2552.

กรมศิลปากร. ระบบฐานข้อมูลแหล่งมรดกศิลปวัฒนธรรมและระบบภูมิสารสนเทศ โครงการสำรวจแหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์) เข้าถึงเมื่อ 31 สิงหาคม 2560. แหล่งที่มา http://www.gis.finearts.go.th/gisweb/viewer.aspx

กองโบราณคดี. แหล่งโบราณคดีประเทศไทย เล่ม 3. เอกสารกองโบราณคดีหมายเลข 11/2532. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532ก.

กองโบราณคดี. ศิลปะถ้ำในอีสาน กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2532ข.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2535.

กองโบราณคดี. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2537.

ธวัชชัย องค์วุฒิเวทย์. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย, 2542.

บังอร กรโกวิท. “ภาพเขียนสีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ที่อำเภอบ้านผือ.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2519.

พเยาว์ เข็มนาค. ศิลปะถ้ำสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2539.

พเยาว์ เข็มนาค และมนต์จันทร์ น้ำทิพย์. ศิลปะถ้ำ “กลุ่มบ้านผือ” จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2533.

พิทักษ์ชัย จัตุชัย. “การวิเคราะห์การใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี : จากหลักฐานทางโบราณคดี.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553.

สถาพร ขวัญยืน และคณะ. ศิลปะบนผนังหิน อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี. กรุงเทพฯ : โครงการโบราณคดีประเทศไทย (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ) กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2528.

สมัย สุทธิธรรม. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท. กรุงเทพฯ : บริษัท ต้นอ้อ 1999 จำกัด, 2546.

สุมิตร ปิติพัฒน์. บ้านผือ ร่องรอยจากอดีต. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2520.

สุรีรัตน์ บุบผา. “การศึกษาเปรียบเทียบแหล่งศิลปะถ้ำระหว่างกลุ่มผาแต้มกับกลุ่มบ้านผือ.” สารนิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2539.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. ภูพระบาท : อดีตกาลผสานธรรมชาติ. เอกสารประกอบการอบรมยุวมัคคุเทศก์ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท (พ.ศ. 2543) ณ อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี 13-15 มี.ค. 2543. อุดรธานี : อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท จ.อุดรธานี สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 7 ขอนแก่น, 2543.

อรุณศักดิ์ กิ่งมณี และคณะ. อุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2542.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง