เมืองโบราณบ้านวัด

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

เมืองโบราณบ้านวัดเป็นเมืองโบราณ 1 ใน 3 ของกลุ่มชุมชนเมืองโบราณยะรัง อยู่ทางทิศใต้สุดของกลุ่มเมือง จากการศึกษาพบว่าน่าจะเป็นชุมชนแห่งแรกของชุมชนโบราณเมืองยะรัง

ผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้ากำหนดด้วยเขตคูน้ำและมีเมืองชั้นในรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าเป็นเนินสูง มีร่องรอยคูน้ำขุดล้อมรอบเป็นรูปสี่เหลี่ยมขนาดต่างๆ คล้ายเกาะขนาดเล็กเชื่อมกันเป็นกลุ่ม คูน้ำเหล่านี้จะเชื่อมกับคูน้ำธรรมชาติทางทิศตะวันตกและที่ลุ่มรับน้ำทางทิศใต้ ทิศตะวันออกและทิศเหนือ

สภาพแนวดินปัจจุบันหมดสภาพและตื้นเขินเป็นส่วนใหญ่ ปรากฏเป็นเพียงร่องดินที่มีความต่างของระดับพื้นที่ ยกเว้นคูเมืองทางตะวันตกซึ่งถูกแทนที่ด้วยคูน้ำสายเล็กซึ่งน่าจะมีลักษณะคล้ายคลึงกับคูน้ำเดิมมากที่สุด

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

4-7 เมตร (ทิวา ศุภจรรยา และกฤษณพล วิชชุพันธ์ 2538 : 280)

ทางน้ำ

อยู่ในเขตอิทธิพลของลุ่มแม่น้ำปัตตานีและทางน้ำรองบ้านดอนหวายและบ้านปาหนันซึ่งเป็นแขนงแยกของแม่น้ำปั้ตตานีเก่าทางตะวันออก (ปัจจุบันเหลือหลักฐานให้เห็นแค่เป็นทางน้ำเก่า)

สภาพธรณีวิทยา

เป็นที่ราบที่เกิดจากการทับถมของตะกอนแม่น้ำปัตตานีในยุค Cenozoic โดยเป็นการทับถมทั้งตะกอนแม่น้ำพัดพา (สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 10 สงขลา 2541 : 13)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยทวารวดี, สมัยศรีวิชัย

อายุทางโบราณคดี

พุทธศตวรรษที่ 12-18

อายุทางตำนาน

พุทธศตวรรษที่ 12-20 (จากตำนานและเอกสารต่างชาติที่กล่าวถึงเมืองลังกาสุกะซึ่งสันนิษฐานว่าคือชุมชนโบราณยะรัง)

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : อนันต์ วัฒนานิกร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2496, พ.ศ.2509

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

ช่วง พ.ศ.2496-2509 มีการสำรวจ รวบรวมโบราณวัตถุ และบันทึกตำแหน่งโบราณสถานทั้งหมด 31 แหล่ง โดยรวมถึงเมืองโบราณบ้านจาเละ

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2521

วิธีศึกษา : สำรวจ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

โครงการสำรวจและขึ้นทะเบียนโบราณสถานกองโบราณคดี กรมศิลปากร สำรวจบริเวณชุมชนโบราณบ้านวัด พบเนินดินจำนวน 10 แห่ง สระน้ำโบราณ 1 แห่ง บ่อน้ำโบราณ 5 แห่ง และโบราณวัตถุ เช่น แผ่นหินธรณีประตู ชิ้นส่วนสถาปัตยกรรม เป็นต้น

---

ชื่อผู้ศึกษา : ศรีศักร วัลลิโภดม

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2521, พ.ศ.2522

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประวัติศาสตร์

ผลการศึกษา :

นิตยสารเมืองโบราณได้ตีพิมพ์เกี่ยวกับประวัติศาสตร์ 4 จังหวัดชายแดนภาคใต้ อาจารย์ศรีศักร วัลลิโภดม กล่าวว่าชุมชนโบราณบ้านวัดเป็นชุมชนในช่วงพุทธศตวรรษที่ 12-13

---

ชื่อผู้ศึกษา : เขมชาติ เทพไชย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2527, พ.ศ.2528

วิธีศึกษา : สำรวจ, ขุดค้น, ทำผัง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

โครงการโบราณคดีประเทศไทย (ภาคใต้) นำโดยเขมชาติ เทพไชย และคณะ ศึกษาและสำรวจจนสามารถกำหนดตำแหน่งโบราณสถานภายในบ้านวัดได้ 11 แหล่ง และทำการขุดค้นที่แหล่งโบราณคดีบ้านวัด ขนาด 2x2 เมตรจำนวน 1 หลุม พบเศษภาชนะดินเผาเนื้อดินสีน้ำตาล ส่วนลำตัวไม่มีลาย โดยพบลายกดประทับ 1 ชิ้น พวยกา 1 ชิ้น เครื่องเคลือบจีนสมัยราชวงศ์ซ่ง เครื่องเคลือบเขียนลายพรรณพฤกษา เศษกระเบื้องดินเผา ลูกปัดทำจากหินคาร์เนเลียนจำนวน 1 เม็ด

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2532, พ.ศ.2533

วิธีศึกษา : สำรวจ, ขุดค้น, ทำผัง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

พ.ศ.2532-2533 หน่วยศิลปากรที่ 9 สงขลา กองโบราณคดี กรมศิลปากร สำรวจและทำผังบริเวณบ้านวัด พบโบราณสถานในเมืองยะรังประมาณ 20 แหล่งและทำการขุดค้นทางโบราณคดีบริเวณกลางเมืองโบราณบ้านวัดจำนวน 1 หลุม

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ. 2545, พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ขุดแต่ง

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

ในปี พ.ศ. 2545-2546 สำนักศิลปากรที่ 13 สงขลา กรมศิลปากร ขุดแต่งโบราณสถานบ้านวัดหมายเลข 9

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

แหล่งอยู่อาศัย, ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

เมืองโบราณบ้านวัด ตั้งอยู่บริเวณทิศใต้สุดของเมืองโบราณยะรัง สันนิษฐานว่าเป็นพื้นที่ตั้งชุมชนแห่งแรกของเมือง มีลักษณะผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า กำหนดด้วยเขตคูน้ำ (ขุดคูถึงระดับกักเก็บน้ำ) และมีเมืองชั้นในเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้ามีเนินสูง มีร่องรอยคูน้ำขุดล้อมรอบเป็นรูปสี่เหลี่ยมขนาดต่างๆคล้ายเกาะขนาดเล็กเชื่อมกันเป็นกลุ่ม คูน้ำเหล่านี้จะเชื่อมกับคูน้ำธรรมชาติทางทิศตะวันตกและที่ลุ่มรับน้ำทางทิศใต้ ทิศตะวันออกและทิศเหนือ บนเกาะเหล่านี้มีเนินโบราณสถานปรากฏอยู่ เมืองมีศูนย์กลางอยู่ที่ลานคล้ายสี่เหลี่ยมจัตุรัสขนาด 150x170 เมตร ปูลาดด้วยอิฐและกระเบื้องฟันปลา

จากการสำรวจพบเนินสิ่งก่อสร้างมากกว่า 20 แห่ง โดยแบ่งเป็น

ภายในเมือง พบซากเนินสิ่งก่อสร้างอิฐ 4 แห่ง และสระน้ำโบราณ 3 แห่ง  

-          บริเวณตะวันตกของเมือง ใกล้มัสยิดบ้านวัด ป่าช้าโต๊ะโงะและหมู่บ้านวัดพบซากเนินสิ่งก่อสร้างอิฐ 13 แห่งและสระน้ำโบราณขนาดใหญ่ 3 แห่ง

-          บริเวณทางด้านทิศเหนือ ตะวันตก และใต้ของเมือง พบซากเนินสิ่งก่อสร้างอิฐจำนวน 11 แห่งกระจายอยู่โดดๆ

จากหลักฐานในการขุดค้น พบหลักฐานส่วนใหญ่สร้างขึ้นเนื่องในศาสนา ภายในเมืองอาจมีการแบ่งพื้นที่กิจกรรม ดังจะเห็นได้จากการกำหนดขอบเขตโบราณสถานด้วยคูน้ำ ลานสี่เหลี่ยมจัตุรัสศูนย์กลางของเมืองที่ปูด้วยอิฐและกระเบื้องหยักฟันปลาซึ่งสันนิษฐานว่าอาจใช้เป็นลานประกอบพิธีกรรมจากการขุดหลุมทดสอบเจำนวน 4 หลุม ขุดค้นบริเวณลานในปี พ.ศ. 2533 พบหลักฐานชั้นทับถมบริเวณลานไม่หนาแน่นต่างกับบริเวณทางด้านตะวันออกของลานที่พบชั้นวัฒนธรรมหนาแน่นและพบรอยอิฐหลายแนววางซ้อนทับกันกำหนดอายุจากเศษภาชนะดินเผาและเศษอิฐอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 15 -18  (David J. Welch and Judith R.Mcneil 1989 : 35-37)

ส่วนผลจากการขุดแต่งโบราณสถานบ้านวัดหมายเลข 9 พบว่าเป็นอาคารก่ออิฐขัดผิว ฐานอาคารเป็นฐานรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส ฐานที่เหลือก่อเป็นฐานเขียง รับด้วยแถวเม็ดประคำเหลี่ยมและฐานปัทม์ ด้านบนสร้างเป็นผนังก่ออิฐ มีบันไดสู่ลานประทักษิณด้านตะวันออกและตะวันตก ลักษณะสถาปัตยกรรมคล้ายคลึงกับโบราณสถานบ้านจาเละหมายเลข 3  พบโบราณวัตถุจากการขุดแต่ง เช่น เศษภาชนะดินเผา ประติมากรรมปูนปั้นรูปช้าง ลูกปัด เป็นต้น

นอกจากนี้ยังพบเนินโบราณสถานขนาดใหญ่อีกหลายแห่งซึ่งภายในบริเวณเมืองโบราณบ้านวัดที่ยังไม่ได้ทำการศึกษาเช่น กลุ่มโบราณสถานบ้านวัดหมายเลข 15 ซึ่งมีขนาดเนินกว้าง 69x70 เมตร สูง 4.80 เมตร นับเป็นโบราณสถานที่ใหญ่ที่สุดของเมืองยะรัง ถือว่าเมืองโบราณบ้านวัดเป็นเมืองที่มีเนินโบราณสถานจำนวนมากและมีความซับซ้อนแห่งหนึ่งของชุมชนโบราณยะรัง

สรุปความสำคัญของแหล่งโบราณคดีบ้านวัด สันนิษฐานว่าเป็นศูนย์กลางทางศาสนาแห่งแรกของชุมชนยะรังและอาจเป็นที่ตั้งชุมชนรุ่นแรกของเมืองในช่วงพุทธศตวรรษที่ 12 เป็นต้นมาและเจริญรุ่งเรืองในช่วงพุทธศตวรรษที่ 14-15  หลักฐานที่พบส่วนใหญ่เป็นหลักฐานที่สร้างขึ้นเนื่องในพุทธศาสนา มีการกำหนดเขตด้วยคูน้ำ ผังเมืองมีความซับซ้อน อาจมีการแบ่งพื้นที่แต่ละกิจกรรม เช่น ลานประกอบพิธีกรรม สระน้ำ ศาสนสถาน เช่น สถูป เป็นต้น จากการขุดค้นแหล่งโบราณสถานบ้านวัดหมายเลข 9 พบว่าตัวสถูปมีความคล้ายคลึงกับสถูปบ้านจาเละหมายเลข 3 จึงสันนิษฐานว่ามีอายุร่วมสมัยกัน

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

เพลงเมธา ขาวหนูนา เรียงเรียงข้อมูล, ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

ภัคพดี อยู่คงดี และพรทิพย์ พันธุโกวิท. “โบราณสถานและโบราณวัตถุจากการขุดแต่งโบราณสถานบ้านจาเละ กลุ่มเมืองโบราณยะรัง จังหวัดปัตตานี” ใน การประชุมทางวิชาการระดับนานาชาติฝรั่งเศส-ไทยครั้งที่ 3 พัฒนาการของรัฐในประเทศไทยจากหลักฐานทางโบราณคดี. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2538 : 266–278.

ทิวา ศุภจรรยา และกฤษณพล วิชชุพันธ์. “สภาพแวดล้อมการตั้งถิ่นฐานชุมชนโบราณเมืองยะรัง จังหวัดปัตตานี” ใน การประชุมทางวิชาการระดับนานาชาติฝรั่งเศส-ไทยครั้งที่ 3 พัฒนาการของรัฐในประเทศไทยจากหลักฐานทางโบราณคดี. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2538 : 279 -292.

สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 10 สงขลา กรมศิลปากร. รายงานการสำรวจ ศึกษา ค้นคว้า การตั้งถิ่นฐานสมัยแรกเริ่มประวัติศาสตร์และประวัติศาสตร์ลุ่มแม่น้ำปัตตานีและสายบุรี. สงขลา : สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 10, 2543.

สำนักศิลปากรที่ 13 สงขลา สำนักโบราณคดี กรมศิลปากร. แผนแม่บทโครงการอนุรักษ์และพัฒนาเมืองยะรัง จังหวัดปัตตานี (ฉบับปรับปรุง). กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์สมาพันธ์, 2548.

ศิริพร ลิ่มวิจิตรวงศ์. “พัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรมของชุมชนโบราณในเขตพื้นที่ภาคใต้ตอนล่างของประเทศไทยก่อนพุทธศตวรรษที่ 19” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553.

David J.Welch, David J. and Judith R.Mcneil. “Archaeological Investigations of Pattani History” Journal Of Southeast Asia Studies 20, 1 (March 1989) : 35 – 37.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง