บ้านโป่งมะนาว

โพสต์เมื่อ 3 ก.พ. 2022

ดูแผนที่ google map

ที่ตั้ง : ม.7 บ้านโป่งมะนาว ต.ห้วยขุนราม อ.พัฒนานิคม

ตำบล : ห้วยขุนราม

อำเภอ : พัฒนานิคม

จังหวัด : ลพบุรี

พิกัด DD : 14.916562 N, 101.246642 E

เขตลุ่มน้ำหลัก : ป่าสัก

การท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ภูมิศาสตร์ - ธรณีวิทยา อายุสมัย ประวัติการศึกษา เนื้อหาทางโบราณคดี บรรณานุกรม ข่าวที่เกี่ยวข้อง

เส้นทางเข้าสู่แหล่ง

จากตัว อ.พัฒนานิคม จ.ลพบุรี ใช้ทางหลวงหมายเลข 3017 มุ่งหน้าทิศตะวันออก (หรือมุ่งหน้าไปทางเขื่อนป่าสักชลสิทธิ์) เมื่อผ่านด้านทิศใต้ของเขื่อนป่าสักชลสิทธิ์จะเข้าสู่ ต.วังม่วง อ.วังม่วง จ.สระบุรี เมื่อถึงแยกวังม่วง (ต.วังม่วง อ.วังม่วง จ.สระบุรี) ให้เลี้ยวซ้ายสู่ทางหลวงหมายเลข 2089 มุ่งไปทางทิศเหนือ ประมาณ 6.8 กิโลเมตร จะพบแยกน้ำสุด ให้เลี้ยวขวาใช้ทางหลวงหมายเลข 2282 มุ่งหน้าทางทิศตะวันออก หรือไปทางบ้านน้ำสุด (ต.น้ำสุด อ.พัฒนานิคม จ.ลพบุรี) ตรงไปประมาณ 13.5 กิโลเมตร (ผ่านตัว ต.น้ำสุด และ ต.ห้วยขุนราม) พบสี่แยกให้เลี้ยวขวา มุ่งหน้าบ้านโป่งมะนาว ระยะทางประมาณ 1.3 กิโลเมตร จะพบวัดโป่งมะนาว ซึ่งเป็นที่ตั้งของแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตั้งอยู่ทางขวามือ

ประโยชน์ทางการท่องเที่ยว

เป็นแหล่งท่องเที่ยว

รายละเอียดทางการท่องเที่ยว

ปัจจุบันแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวเป็นแหล่งท่องเที่ยวทางศิลปวัฒนธรรมที่สำคัญและมีชื่อเสียงแห่งหนึ่งของท้องถิ่นและของจังหวัดลพบุรี ภายในวัดโป่งมะนาวและแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว มีทั้งพิพิธภัณฑสถานชุมชนบ้านโป่งมะนาว และการจัดแสดงหลุมขุดค้นทางโบราณคดี (Site museum) โดยมีมัคคุเทศก์และยุวมัคคุเทศก์ท้องถิ่นให้บริการนำชม อีกทั้งยังมีการขายสินค้าและผลิตภัณฑ์ของท้องถิ่นภายในพิพิธภัณฑ์

นอกจากนี้ยังมีการเชื่อมโยงสถานที่ท่องเที่ยวในท้องถิ่นและในพื้นที่ใกล้เคียง ให้เป็นเส้นทางท่องเที่ยวทางธรรมชาติและศิลปวัฒนธรรม เช่น น้ำตกสวนมะเดื่อและวัดถ้ำตะเพียนทอง (ต.ห้วยขุนราม อ.พัฒนานิคม จ.ลพบุรี) เขื่อนป่าสักชลสิทธิ์ (อ.พัฒนานิคม จ.ลพบุรี และ อ.วังม่วง จ.สระบุรี) แหล่งโบราณคดีซับจำปาและป่าจำปีสิรินธร (ต.ซับจำปา อ.ท่าหลวง จ.ลพบุรี) เป็นต้น

หน่วยงานที่ดูแลรักษา

ชมรมอนุรักษ์แหล่งโบราณคดีและทรัพยากรธรรมชาติ ตำบลห้วยขุนราม, องค์การบริหารส่วนตำบลห้วยขุนราม, กรมศิลปากร

การขึ้นทะเบียน

ไม่ขึ้นทะเบียน

ภูมิประเทศ

ลูกคลื่นลอนลาด

สภาพทั่วไป

แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว มีลักษณะพื้นที่เป็นเนินดินธรรมชาติที่ทับถมสูงขึ้นจากทั้งธรรมชาติและกิจกรรมของมนุษย์ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ปัจจุบันเนินดินมีขนาดยาวประมาณ 400 เมตร และส่วนที่กว้างที่สุดกว้างประมาณ 200 เมตร เดิมเนินดินนี้มีลำห้วยธรรมชาติล้อมรอบ แต่ในปัจจุบันลำห้วยด้านทิศเหนือตื้นเขินไปแล้ว เหลือเพียงลำห้วยด้านทิศใต้เท่านั้น (เรียกว่าห้วยสวนมะเดื่อ) ลำห้วยเหล่านี้จะไหลออกสู่แม่น้ำป่าสักที่อยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันตกประมาณ 10 กิโลเมตร ในที่สุด

ปัจจุบันบนเนินดินแหล่งโบราณคดีเป็นที่ตั้งของวัดโป่งมะนาว ซึ่งนอกจากจะเป็นพื้นที่ที่ใช้ประกอบกิจกรรมทางพุทธศาสนาของวัดโป่งมะนาวแล้ว ยังใช้เป็นพื้นที่เพาะปลูก ได้แก่ ไร่ข้าวโพด สวนสะเดา รวมถึงไม้ยืนต้นและไม้ล้มลุกต่างๆ

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

180 เมตร

ทางน้ำ

แม่น้ำป่าสัก, ห้วยสวนมะเดื่อ

สภาพธรณีวิทยา

หมู่บ้านโป่งมะนาวตั้งอยู่ในเขตที่สูงตอนกลางของประเทศไทย ส่วนที่เป็นบริเวณแนวขอบของเทือกเขาที่แบ่งระหว่างภาคกลางกับภาคตะวันออกเฉียงเหนือออกจากกัน หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งคือเป็นเทือกเขาที่แบ่งระหว่างที่ราบภาคกลางกับที่ราบสูงโคราช

ภูมิประเทศบริเวณนี้เป็นพื้นที่ที่เกิดจากการกัดกร่อนและพังทลายของหินพื้นฐานต่างๆ โดยลำน้ำและกระบวนการอื่นๆ เช่น การเคลื่อนย้ายของกลุ่มวัตถุ (Mass movement) และการชะล้าง (Slope wash) ทำให้เกิดสภาพภูมิประเทศที่ไม่ราบเรียบ เป็นลูกคลื่นลอนลาด มีความลาดเทประมาณ 2-16% มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางประมาณ 30-350 เมตร (กระทรวงเกษตรและสหกรณ์, กองสำรวจและจำแนกดิน2519)

เมื่อพิจารณาจากภาพถ่ายทางอากาศ (สุรพล นาถะพินธุ 2548: 3) พบว่าพื้นที่บริเวณนี้มีร่องรอยทางน้ำธรรมชาติมากมาย ซึ่งเกิดขึ้นจากน้ำซับหรือน้ำพุตามธรรมชาติ แบบแผนการแพร่กระจายของทางน้ำเหล่านี้เป็นแบบรูปกิ่งไม้ แสดงให้เห็นว่าพื้นที่แถบนี้มีการลาดเอียงไปในแนวเดียวกัน คือลาดเอียงจากทิศตะวันออกไปทางทิศตะวันตก หรือลาดเอียงจากเขตของภูเขาไปทางแม่น้ำป่าสัก

พื้นที่บ้านโป่งมะนาวมีความสูงโดยเฉลี่ยประมาณ 180 เมตรจากระดับน้ำทะเลปานกลาง และจัดเป็นพื้นที่ส่วนหนึ่งของเขตลุ่มแม่น้ำป่าสัก แม่น้ำสายนี้อยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันตกประมาณ 10 กิโลเมตร นอกจากนี้ยังมีภูเขาหินปูนสูง 2 ลูกที่อยู่ใกล้บ้านโป่งมะนาว ภูเขาที่ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือคือ เขาโป่งสวอง ส่วนภูเขาที่ตั้งอยู่ทางทิศใต้คือ เขาลูกมน (สุรพล นาถะพินธุ 2548: 2)

สภาพพื้นที่บริเวณวัดโป่งมะนาวและแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว มีลักษณะเป็นเนินดิน ขนาดยาวประมาณ 400 เมตร และส่วนที่กว้างที่สุดกว้างประมาณ 200 เมตร เดิมมีลำห้วยล้อมรอบเนินดิน แต่ปัจจุบันลำห้วยด้านทิศเหนือตื้นเขินไปแล้ว ทิศทางการไหลของลำห้วยไหลจากทิศตะวันออกไปยังทิศตะวันตก หรือไหลไปทางบ้านสวนมะเดื่อ จนรวมเข้ากับลำห้วยอื่นๆ และไหลลงสู่แม่น้ำป่าสักในที่สุด

ด้านปฐพีวิทยาพบว่าดินในพื้นที่แถบนี้โดยทั่วไปเป็นชุดดินลพบุรี (Lop Buri Series: Lb) (นายวิจิตร ทันด่วน และคณะ 2519) ซึ่งเกิดจากตะกอนน้ำพาที่มีแร่ดินเหนียว ส่วนใหญ่เป็นชนิดมอนท์มอริลโลไนต์ (Montmorillonite) ทับถมอยู่บนชั้นปูนมาร์ล (Marl) หรือตะพักเขาหินปูน เช่นเดียวกับแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ซึ่งมีลักษณะเป็นลานตะพักปูนมาร์ล (Marl terrace) ทับถมจากตะกอนน้ำพาเป็นหลัก ดินมีความเป็นด่างอ่อน (ค่า pH 8-8.5)

อย่างไรก็ตาม ดินในบริเวณแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวมีความแตกต่างออกไปจากชุดดินลพบุรีในพื้นที่อื่นเล็กน้อย โดยเฉพาะในชั้นดินบน กล่าวคือเป็นดินที่มีลักษณะผสมผสานกันระหว่างชุดดินลพบุรีกับชุดดินตาคลี (Takhli Series: Tk) และชุดดินปากช่อง (Pak Chong Series: Pc) (คณะนักศึกษาภาควิชาโบราณคดี 2546: 24) ที่อาจถูกน้ำพัดพามาจากต้นน้ำและทับถมอยู่บริเวณแหล่งโบราณคดี ทำให้ดินที่พบมีสีน้ำตาล-ดำ ไม่ดำมากดังเช่นสีของชุดดินลพบุรี และดินก็ไม่เหนียวจัดอย่างชุดดินลพบุรี นอกจากนี้ในชั้นดินบนตอนล่างและชั้นดินล่างจะพบชั้นปูนมาร์ล (Marl) ทั้งที่เป็นเม็ดและเชื่อมต่อกันหนาแน่น และจะพบมากขึ้นตามระดับความลึกจากผิวดิน

ส่วนคุณสมบัติประการอื่นๆของดินที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว คือ ดินมีการะบายน้ำดี การไหลบ่าของน้ำบนผิวดินช้าถึงปานกลาง การซึมผ่านได้ของน้ำช้า ดินมีการหดตัว (ในฤดูแล้ง) และขยายตัว (ในฤดูฝน) สูง เหมาะสมกับการเพาะปลูกพืชไร่ พืชพรรณธรรมชาติที่เหมาะสมได้แก่ พืชในป่าเบญจพรรณ

ยุคทางโบราณคดี

ยุคก่อนประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย, สมัยสำริด, สมัยเหล็ก

อายุทางโบราณคดี

3,500-1500 ปีมาแล้ว

ประวัติการศึกษา

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2543

ผลการศึกษา :

เดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ.2543 มีการลักลอบขุดหาโบราณวัตถุในบริเวณวัดโป่งมะนาว ตำรวจจึงได้เข้าจับกุม หลังจากนั้นวัดโป่งมะนาว คณะกรรมการหมู่บ้านโป่งมะนาว และผู้นำองค์กรต่างๆในท้องถิ่นตำบลห้วยขุนราม ได้ขุดขยายหลุมขุดหาโบราณวัตถุเพื่อปรับปรุงให้เป็นหลุมจัดแสดงโครงกระดูกมนุษย์สมัยโบราณ และยังรวบรวมโบราณวัตถุที่พบมาจัดแสดงไว้ที่วัดโป่งมะนาว โดยหวังให้เป็นพิพิธภัณฑ์ประจำหมู่บ้าน รวมทั้งได้ประสานขอความร่วมมือกับคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ให้มาดำเนินการขุดค้นทางวิชาการโบราณคดี และการจัดทำพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นที่วัดโป่งมะนาว

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2543

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร, การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย

ผลการศึกษา :

เดือนตุลาคม พ.ศ.2543 รศ.สุรพล นาถะพินธุ นำนักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร มาขุดตกแต่งหลุมจัดแสดงโครงกระดูกมนุษย์ที่ชาวบ้านโป่งมะนาวได้ขุดปรับปรุงมาจากหลุมขุดหาโบราณวัตถุ รวมทั้งได้ดำเนินการปรับปรุงการจัดแสดงโบราณวัตถุที่พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดโป่งมะนาว โดยได้รับทุนสนับสนุนค่าอาหารจากการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร, กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

เดือนตุลาคม พ.ศ.2544 หมู่บ้านโป่งมะนาว ร่วมกับองค์การบริหารส่วนตำบลห้วยขุนราม และชมรมอนุรักษ์แหล่งโบราณคดีและทรัพยากรธรรมชาติตำบลห้วยขุนราม จัดทำ “โครงการขุดค้นทางโบราณคดีเพื่ออนุรักษ์และพัฒนาแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว” โดยได้รับความร่วมมือจากคณะโบราณคดีมหาวิทยาลัยศิลปากร และสำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 3 พระนครศรีอยุธยา ให้เป็นผู้ดำเนินการขุดค้นระหว่างวันที่ 8-31 ตุลาคม พ.ศ.2544โดย รศ.สุรพล นาถะพินธุ ได้นำนักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ขุดค้นหลุมขุดค้นหมายเลข 1 (SQ1) ซึ่งมีขนาดกว้าง 3 เมตร ยาว 3 เมตร ตั้งอยู่ภายในพื้นที่สวนสะเดาหรือพื้นที่ทางด้านทิศตะวันตกของเขตวัดโป่งมะนาว และอยู่ถัดไปทางเหนือของหลุมจัดแสดงโครงกระดูกที่ถูกจัดทำไว้เมื่อ พ.ศ.2543 การขุดค้นในครั้งนี้พบว่าตั้งแต่ระดับผิวดินลงไปจนถึงระดับลึกจากผิวดินประมาณ 40 เซนติเมตร มีเศษภาชนะดินเผาปะปนอยู่ในดินน้อยมาก ในขณะที่ตั้งแต่ระดับความลึกจากผิวดินประมาณ 40 เซนติเมตร ได้พบโครงกระดูกมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์ถูกฝังซ้อนกันอยู่หลายระดับต่อเนื่องกันไปจนถึงระดับความลึกประมาณ 110 เซนติเมตรจากผิวดิน (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 104-105)

ชื่อผู้ศึกษา : พันธุ์ทิพย์ ธีระเนตร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์, ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาเครื่องประดับ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

พันธุ์ทิพย์ ธีระเนตร. “การศึกษาโบราณวัตถุที่ทำจากระดูกสัตว์และเปลือกหอย ที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2544.

ชื่อผู้ศึกษา : สิทธิศักดิ์ ปิ่นแก้ว

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สิทธิศักดิ์ ปิ่นแก้ว. “การจัดรูปแบบเครื่องมือเหล็กแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2544.

ชื่อผู้ศึกษา : ชนาธิป ไชยานุกิจ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาภาชนะดินเผา

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชนาธิป ไชยานุกิจ. “การศึกษาภาชนะดินเผาสมัยก่อนประวัติศาสตร์จากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลป ศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2544.

ชื่อผู้ศึกษา : บุรินทร์ ชวลิตาภา

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : ศึกษากระดูกมนุษย์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

บุรินทร์ ชวลิตาภา. “การวิเคราะห์โครงกระดูกมนุษย์สมัยก่อนประวัติศาสตร์ที่บ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2544.

ชื่อผู้ศึกษา : นิรมล พงศ์สถาพร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : ศึกษาการจัดการแหล่งโบราณคดี

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

นิรมล พงศ์สถาพร. “การศึกษาเพื่อเสนอแนะวิธีการจัดการพิพิธภัณฑสถานประจำแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ต.ห้วยขุนราม จ.ลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2544.

ชื่อผู้ศึกษา : คณะโบราณคดี ม.ศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

เดือนมีนาคม พ.ศ.2545 ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร นำนักศึกษาภาควิชาโบราณคดีไปขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ระหว่างวันที่ 13-29 มีนาคม พ.ศ.2545 โดยขุดค้นต่อในหลุมขุดค้นหมายเลข 1 ที่ดำเนินการค้างไว้เมื่อเดือนตุลาคม พ.ศ.2544 นอกจากนี้ยังได้ขุดค้นเพิ่มเติมอีก 2 หลุม ได้แก่ หลุมขุดค้นหมายเลข 2 และ 3 (SQ2 และ SQ3) ซึ่งอยู่บริเวณพื้นที่ทางด้านทิศตะวันออกของแหล่งโบราณคดี และอยู่ห่างจากหลุมขุดค้นหมายเลข 1 ไปทางทิศตะวันออกประมาณ 100 เมตร ทั้งสองหลุมขุดค้นมีขนาดกว้าง 3 เมตร ยาว 3 เมตร โดยสามารถขุดค้นได้ในระดับลึกจากผิวดินลงไปประมาณ 40 เซนติเมตร ซึ่งเป็นเพียงระดับบนๆของชั้นหลักฐานทางโบราณคดี เนื่องจากพบโบราณวัตถุและที่ฝังศพของคนยุคก่อนประวัติศาสตร์หนาแน่น

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ขุดค้น

ผลการศึกษา :

ระหว่างวันที่ 11-30 ตุลาคม พ.ศ.2545 “โครงการวิจัยแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว” ขุดค้นต่อในหลุมขุดค้นหมายเลข 2 และ 3 เพิ่มเติม รวมทั้งได้เริ่มขุดค้นในหลุมขุดค้นหมายเลข 4 (SQ4) ซึ่งเป็นพื้นที่ต่อเนื่องทางด้านทิศใต้ของหลุมขุดค้นหมายเลข 1 มีขนาดกว้าง 3 เมตร ยาว 3 เมตร การขุดค้นในครั้งนี้ พบโครงกระดูกหลายโครงในทุกหลุมขุดค้น (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 106-107)

ชื่อผู้ศึกษา : Roberto Ciala, Fiorella Rispoli, สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กระทรวงการต่างประเทศของประเทศอิตาลี, National Museum of Oriental Arts, Istituto Italiano per L’Afrique ed Asie Orientale

ผลการศึกษา :

วันที่ 1-30 ธันวาคม พ.ศ.2545 “โครงการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว” ร่วมมือกับ Dr.Roberto Ciala และ Dr.Fiorella Rispoli จาก National Museum of Oriental Arts และ Istituto Italiano per L’Afrique ed Asie Orientale ประเทศอิตาลี ทำการขุดค้นแหล่งโบราณคดีแห่งนี้อีกครั้ง (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 107-110) การขุดค้นของคณะโบราณคดีชาวอิตาลีนั้นได้รับการสนับสนุนจากกระทรวงการต่างประเทศของประเทศอิตาลี และเป็นการขุดค้นที่มีวัตถุประสงค์เพื่อค้นหาร่องรอยของพื้นที่ที่อยู่อาศัยของชุมชนโบราณที่บ้านโป่งมะนาว โดยได้ขุดค้นในหลุมขุดค้นใหม่จำนวน 3 หลุม ได้แก่ หลุมขุดค้นหมายเลข 5, 6 และ 7 (SQ5, SQ6, SQ7) หลุมขุดค้นหมายเลข 5 อยู่ในพื้นที่ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของแหล่งโบราณคดี ห่างจากหลุมขุดค้นหมายเลข 2 ไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ประมาณ 100 เมตร จากการขุดค้นพบชั้นทับถมของโบราณวัตถุ เช่น เศษภาชนะดินเผา กระดูกสัตว์ และเปลือกหอย หนาประมาณ 30-50 เซนติเมตร ไม่พบโครงกระดูกมนุษย์และร่องรอยการฝังศพ ชี้ให้เห็นว่าพื้นที่บริเวณหลุมขุดค้นนี้น่าจะเกี่ยวข้องกับกิจกรรมการอยู่อาศัย หลุมขุดค้นหมายเลข 6 อยู่ทางทิศตะวันออกของแหล่งโบราณคดี และอยู่ห่างจากหลุมขุดค้นหมายเลข 2 ไปทางทิศตะวันออกประมาณ 95 เมตร จากการขุดค้นพบชั้นทับถมของโบราณวัตถุ เช่น เศษภาชนะดินเผา กระดูกสัตว์ และเปลือกหอย หนาประมาณ 30-50 เซนติเมตร และพบภาชนะดินเผาก้นกลมขนาดใหญ่ ตกแต่งผิวด้านนอกด้วยลายเชือกทาบ มีโครงกระดูกทารกขนาดเล็กบรรจุอยู่ภายในจำนวน 1 โครง ส่วนหลุมขุดค้นหมายเลข 7 ตั้งอยู่ด้านทิศเหนือของแหล่งโบราณคดี โดยอยู่ด้านนอกรั้ววัดโป่งมะนาวทางทิศเหนือ และห่างจากหลุมขุดค้นหมายเลข 2 ไปทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือประมาณ 110 เมตร ในหลุมนี้พบชั้นหลักฐานทางโบราณคดีบางมาก ไม่เกิน 10 เซนติเมตร แต่บริเวณผนังด้านทิศตะวันออกของหลุมขุดค้นในระดับเดียวกับชั้นทับถม พบกระดูกส่วนขาของมนุษย์ เพราะฉะนั้นจึงสันนิษฐานได้ว่า พื้นที่บริเวณหลุมขุดค้นหมายเลข 7 ในอดีตน่าจะถูกใช้เป็นพื้นที่ฝังศพ

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

ผลการศึกษา :

สุรพล นาถะพินธุ. “ความรู้เบื้องต้นจากการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว จังหวัดลพบุรี.” เมืองโบราณ 28, 2 (เมษายน-มิถุนายน 2545): 139-142.

ชื่อผู้ศึกษา : จตุพร มะโน

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์, ศึกษาเครื่องประดับ, ศึกษาโลหะ, ศึกษาหิน, ศึกษาแก้ว

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

จตุพร มะโน. “การศึกษารูปแบบเครื่องประดับที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

ชื่อผู้ศึกษา : กรรณิการ์ เปรมใจ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาภาชนะดินเผา

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรรณิการ์ เปรมใจ. “การศึกษารูปแบบภาชนะดินเผาจากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

ชื่อผู้ศึกษา : สุรเดช ก้อนทอง

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สุรเดช ก้อนทอง. “การศึกษาเปรียบเทียบเครื่องมือเหล็กสมัยก่อนประวัติศาสตร์จากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว จังหวัดลพบุรี กับแหล่งโบราณคดีบ้านดอนตาเพชร จังหวัดกาญจนบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

ชื่อผู้ศึกษา : ภาวิณี รัตนเสรีสุข

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภาวิณี รัตนเสรีสุข. “การวิเคราะห์องค์ประกอบทางเคมีและโครงสร้างภายในของดาบเหล็กรูปทรงโค้ง จากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ต.ห้วยขุนราม อ.พัฒนานิคม จ.ลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

ชื่อผู้ศึกษา : ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ศึกษากระดูกมนุษย์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล. “การศึกษาโครงกระดูกมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์จากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2552.

ชื่อผู้ศึกษา : นฤมล มีศรี

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2545

วิธีศึกษา : ศึกษาความเชื่อ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

นฤมล มีศรี. “ความเชื่อเกี่ยวกับเครื่องรางของขลังที่มีผลกระทบต่องานโบราณคดี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

ชื่อผู้ศึกษา : คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ได้นำนักศึกษาวิชาเอกโบราณคดี มาทำการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ระหว่างวันที่ 13-29 มีนาคม พ.ศ.2546 โดยทำการขุดค้นหลุมขุดค้นหมายเลข 2, 3 และ 4 ต่อเนื่องจากเมื่อปี พ.ศ.2545 และได้ขุดค้นในหลุมขุดค้นใหม่จำนวน 2 หลุม ได้แก่ หลุมขุดค้นหมายเลข 8 และ 9 (SQ8, SQ9) ซึ่งอยู่ในพื้นที่ด้านทิศตะวันออกของแหล่งโบราณคดี จากการขุดค้นในหลุมขุดค้นหมายเลข 8 พบเศษภาชนะดินเผา กระดูกสัตว์ และเปลือกหอย สันนิษฐานได้ว่าในบริเวณดังกล่าวน่าจะเป็นพื้นที่สำหรับอยู่อาศัย ส่วนในหลุมขุดค้นหมายเลข 9 ยังทำการขุดค้นไม่เสร็จสิ้น จึงยังไม่สามารถทำการสันนิษฐานถึงลักษณะการใช้พื้นที่ได้แน่ชัดนัก (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 110)

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ขุดค้น

ผลการศึกษา :

ระหว่างวันที่ 1-31 ตุลาคม พ.ศ.2546 โครงการวิจัยแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี ดำเนินการขุดค้นผนังดินคั่นระหว่างหลุมขุดค้นหมายเลข 1 และ 4 ให้หลุมขุดค้นทั้งสองต่อเนื่องกัน ซึ่งการขุดค้นก็พบหลักฐานเกี่ยวกับการฝังศพเพิ่มเติม

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

ผลการศึกษา :

สุรพล นาถะพินธุ. “ความคืบหน้าของการศึกษาแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว.” เมืองโบราณ 29, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2546ก): 122-124.

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

ผลการศึกษา :

สุรพล นาถะพินธุ. “ชุมชนดึกดำบรรพ์คน 3 พันปี : แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” ศิลปวัฒนธรรม 24, 3 (มกราคม 2546ข): 142-149.

ชื่อผู้ศึกษา : ประภาพรรณ ชื่นแขก

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ศึกษาการปลงศพ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ประภาพรรณ ชื่นแขก. “การศึกษาประเพณีการฝังศพที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพนัสนิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ชื่อผู้ศึกษา : ปริฉัตร แสงศิริกุลชัย

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ปริฉัตร แสงศิริกุลชัย. “การศึกษาเปรียบเทียบรูปแบบเครื่องมือเหล็กที่พบจากแหล่งโบราณคดีบ้านดงน้ำบ่อ จังหวัดสระบุรีกับแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ชื่อผู้ศึกษา : วรพจน์ หิรัณยวุฒิกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์, ศึกษาเครื่องประดับ, ศึกษาความเชื่อ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

วรพจน์ หิรัณยวุฒิกุล. “การศึกษารูปแบบความเชื่อของเครื่องประดับที่ทำจากกระดองเต่าที่พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ชื่อผู้ศึกษา : สารัท ชลอสันติสกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

สารัท ชลอสันติสกุล. “การวิเคราะห์กระดูกสัตว์จากการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ชื่อผู้ศึกษา : นิรดา ตันติเสรี

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

นิรดา ตันติเสรี. “การวิเคราะห์เปลือกหอยที่พบในการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ชื่อผู้ศึกษา : ธนิสรา พุ่มผะกา

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องประดับ, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ธนิสรา พุ่มผะกา. “การวิเคราะห์องค์ประกอบทางเคมีของตัวอย่างเครื่องประดับที่ทำจากวัตถุที่มีทองแดงเป็นองค์ประกอบหลัก (Copper-based object) ที่พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ชื่อผู้ศึกษา : บัณฑิต สมประสงค์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2546

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องประดับ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

บัณฑิต สมประสงค์ และคณะ. “การศึกษาเครื่องประดับสมัยก่อนประวัติศาสตร์ด้วยกล้องจุลทรรศน์อิเล็กตรอน.” ใน ข้อมูลใหม่สำหรับการศึกษาเรื่องสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายในภาคกลางประเทศไทย, 55-56. สุรพล นาถะพินธุ และ ผุสดี รอดเจริญ, บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ: คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2547

วิธีศึกษา : ขุดค้น

ผลการศึกษา :

โครงการวิจัยแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ได้เข้ามาทำการศึกษาอีกครั้ง ระหว่างวันที่ 20 เมษายน – 19 พฤษภาคม พ.ศ.2547 วัตถุประสงค์ของการศึกษาในครั้งนี้คือเพื่อหาพื้นที่อยู่อาศัย และรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับการดำรงชีวิตประจำวันของผู้คน ณ ชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์แห่งนี้ โดยได้ทำการขุดค้นในหลุมขุดค้นหมายเลข 2 ต่อเนื่องจากเมื่อปี พ.ศ.2546 และยังได้ทำการขุดค้นในหลุมขุดค้นใหม่ คือหลุมขุดค้นหมายเลข 10 (SQ10) ซึ่งอยู่บริเวณใกล้ขอบด้านทิศตะวันตกของเนินแหล่งโบราณคดี ซึ่งเป็นพื้นที่ที่อยู่ใกล้จุดที่ลำห้วย 2 สาย ไหลมาบรรจบกัน (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 111) การขุดค้นในหลุมขุดค้นหมายเลข 10 พบการทับถมของหลักฐานทางโบราณคดีหนาไม่น้อยกว่า 1 เมตร โบราณวัตถุที่พบ เช่น เศษภาชนะดินเผาหลากหลายขนาดและรูปแบบ กระดูกสัตว์และเปลือกหอยที่มีความหลากหลายด้านชนิด ซึ่งชี้ให้เห็นว่าพื้นที่บริเวณหลุมขุดค้นนี้ น่าจะเป็นพื้นที่อยู่อาศัยหลัก (Domestic activity) นอกจากนี้ การขุดค้นในหลุมขุดค้นดังกล่าวยังพบภาชนะดินเผาก้นกลมขนาดใหญ่ ตกแต่งด้วยลายเชือกทาบที่ผิวด้านนอก มีโครงกระดูกขนาดเล็กของทารกบรรจุอยู่ภายใน และมีภาชนะดินเผาทรงพานวางปิดทับที่ปากภาชนะดินเผาใบใหญ่ ภาชนะในลักษณะดังกล่าวพบจำนวน 2 ใบ ภายในหลุมขุดค้นนี้ แต่พบในตำแหน่งและระดับความลึกที่แตกต่างกัน (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 112)

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2547

ผลการศึกษา :

สุรพล นาถะพินธุ. “ข้อมูลใหม่เรื่องประเพณีการปลงศพของวัฒนธรรมสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายที่แหล่งโบราณคดี บ้านโป่งมะนาวตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” ใน ดำรงวิชาการ: รวมบทความทางวิชาการคณะโบราณคดีปี 2547, 80-96. กรุงเทพฯ: คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547.

ชื่อผู้ศึกษา : บุศรา เขมาภิรักษ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

บุศรา เขมาภิรักษ์. “การศึกษารูปแบบเครื่องประดับที่ได้จากการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี ประจำปี พ.ศ. 2545 - พ.ศ.2547.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลป ศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : หฤทัย อรุณสวัสดิ์ฤกษ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาภาชนะดินเผา

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

หฤทัย อรุณสวัสดิ์ฤกษ์. “การวิเคราะห์ภาชนะดินเผาจากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี โดยวิธีศิลาวรรณา.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : กิตติพงษ์ ถาวรวงศ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

กิตติพงษ์ ถาวรวงศ์. “การวิเคราะห์องค์ประกอบทางเคมีของส่วนบ้องสำริดของใบหอกที่ทำจากโลหะ 2 ชนิด (Bimetallic spearpoint) ที่พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อ.พัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : จุธารัตน์ วงศ์แสงทิพย์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องประดับ, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

จุธารัตน์ วงศ์แสงทิพย์. “การวิเคราะห์องค์ประกอบทางเคมีของเครื่องประดับสำริด พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : ภีร์ เวณุนันทน์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภีร์ เวณุนันทน์. “การวิเคราะห์องค์ประกอบทางเคมีของวัตถุทองแดงจากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : อุบลรัตน์ มากไมตรี

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องมือเครื่องใช้, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

อุบลรัตน์ มากไมตรี. “การวิเคราะห์โครงสร้างผลึกของใบหอกเหล็กจากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : ผุสดี รอดเจริญ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องประดับ, ศึกษาแก้ว

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ผุสดี รอดเจริญ. “การศึกษาแก้วสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายที่พบในภาคกลางและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย.” วิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต (โบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์) บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : ณัฐพร วศินยนต์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์, ศึกษาการปลงศพ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ณัฐพร วศินยนต์. “การศึกษาเปรียบเทียบกระดูกสัตว์ที่พบในหลุมฝังศพของแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว และแหล่งโบราณคดีบ้านเชียง.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : ศศิธร โตวินัส

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

วิธีศึกษา : ศึกษาการปลงศพ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ศศิธร โตวินัส. “การศึกษาเปรียบเทียบการฝังศพทารกในภาชนะดินเผาที่พบในแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวกับแหล่งโบราณคดีเนินอุโลก.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2548

ผลการศึกษา :

สุรพล นาถะพินธุ. แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี. ลพบุรี: คณะกรรมการการท่องเที่ยวจังหวัดลพบุรี, 2548.

ชื่อผู้ศึกษา : คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ได้นำนักศึกษาวิชาเอกโบราณคดีมาขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวอีกครั้ง ในวันที่ 4-18 มีนาคม พ.ศ.2549 วัตถุประสงค์ของการขุดค้นในครั้งนี้นอกจากจะเป็นการรวบรวมหลักฐานในเขตพื้นที่สุสานเพิ่มเติมแล้ว ยังเป็นการขุดค้นเพื่อตรวจสอบขอบเขตและรอยต่อระหว่างพื้นที่สุสานกับพื้นที่อยู่อาศัยในยุคก่อนประวัติศาสตร์ของแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว โดยทำการขุดค้นในหลุมขุดค้นหมายเลข 11, 12, 13, 14, 15, 16 และ 17 (SQ11, SQ12, SQ13, SQ14, SQ15, SQ16, SQ17) ซึ่งหลุมขุดค้นหมายเลข 11-12 อยู่ระหว่างและติดกับหลุมขุดค้นหมายเลข 2 และ 3 ส่วนหลุมขุดค้นหมายเลข 13 อยู่ติดกับหลุมขุดค้นหมายเลข 2 ทางทิศตะวันออก หลุมขุดค้นหมายเลข 14 อยู่ติดกับหลุมขุดค้นหมายเลข 3 ทางทิศตะวันออก หลุมขุดค้นหมายเลข 11-14 มีขนาดกว้าง 2.5 เมตร และยาว 3.5 เมตร หลุมขุดค้นหมายเลข 15-17 เป็นหลุมขุดค้นกว้าง 1 เมตร และยาว 7 เมตร โดยหลุมขุดค้นหมายเลข 15 อยู่ห่างจากหลุมขุดค้นหมายเลข 3 ไปทางทิศตะวันออก 25 เมตร และหลุมขุดค้นหมายเลข 16 และ 17 อยู่ถัดจากหลุมขุดค้นหมายเลข 15 ไปทางทิศตะวันออกตามลำดับ จากการขุดค้นหลุมขุดค้นหมายเลข 11-14 พบหลักฐานเกี่ยวกับการฝังศพเพิ่มเติม และยังได้พบโบราณวัตถุสำคัญหลายชิ้น เช่น ในหลุมขุดค้นหมายเลข 12 พบกระดึงสำริดขนาดใหญ่ สูง 23.5 เซนติเมตร และยาว 10.6 เซนติเมตร ส่วนบนมีการประดับด้วยเส้นนูนเป็นลวดลายต่างๆ และรูปสัตว์ (ช้าง?) 2 ตัว หันศีรษะเข้าหากัน (ณัฏฐา ชื่นวัฒนา 2549) นอกจากนี้ยังพบชิ้นส่วนผ้าติดอยู่ที่ใต้กระดึงสำริดชิ้นนี้อีกด้วย ส่วนหลุมขุดค้นหมายเลข 15 พบหลักฐานเกี่ยวกับการฝังศพ ซึ่งได้แก่ โครงกระดูกมนุษย์และวัตถุอุทิศต่างๆ เฉพาะบริเวณพื้นที่ด้านทิศตะวันตกของหลุมขุดค้น ส่วนพื้นที่ด้านทิศตะวันออก รวมทั้งหลุมขุดค้นหมายเลข 16 และ 17 ซึ่งอยู่ถัดจากหลุมขุดค้นหมายเลข 15 ไปทางทิศตะวันออกไม่พบหลักฐานเกี่ยวกับการฝังศพ เพราะฉะนั้นจึงสามารถสันนิษฐานได้ในเบื้องต้นว่า รอยต่อระหว่างพื้นที่สุสานกับพื้นที่อยู่อาศัยของชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่บ้านโป่งมะนาวอาจอยู่บริเวณพื้นที่ด้านทิศตะวันออกของหลุมขุดค้นหมายเลข 15 อย่างไรก็ตาม การดำเนินการขุดค้นทางโบราณคดีในหลุมขุดค้นหมายเลข 15 ยังไม่เสร็จสิ้น (ยังขุดค้นไม่ถึงชั้นดินที่ไม่ปรากฏวัฒนธรรมของมนุษย์) ดังนั้นจึงยังไม่สามารถสรุปข้อสันนิษฐานนี้ได้อย่างชัดเจน

ชื่อผู้ศึกษา : บริสุทธิ์ บริพนธ์

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : ศึกษาซากสัตว์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

บริสุทธิ์ บริพนธ์. “อายุของสัตว์ : ศึกษาจากรอยสึกของฟันสัตว์จากการขุดค้นปี พ.ศ.2549 ที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549.

ชื่อผู้ศึกษา : ณัฏฐา ชื่นวัฒนา

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : ศึกษาเครื่องประดับ, ศึกษาโลหะ

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ณัฏฐา ชื่นวัฒนา. “กระดึงและกระพวนสำริดยุคก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549.

ชื่อผู้ศึกษา : ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล, สุรพล นาถะพินธุ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2550

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

“โครงการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี และแหล่งโบราณคดีบ้านน้ำสุด ตำบลน้ำสุด อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี” ภายใต้โครงการวิจัยเรื่อง “สังคม วัฒนธรรม และสิ่งแวดล้อมของแหล่งโบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายของพื้นที่ลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา-ลพบุรี-ป่าสัก ในเขตจังหวัดลพบุรี” ในความรับผิดชอบของ รศ.สุรพล นาถะพินธุ ได้ดำเนินการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ระหว่างวันที่ 1 กรกฎาคม – 30 กันยายน พ.ศ.2550 โดยได้ทำการขุดค้นขยายหลุมขุดค้นหมายเลข 1 และ 4 ไปทางด้านทิศตะวันตกอีก 1 เมตร นอกจากนี้ยังได้เริ่มดำเนินการขุดค้นหลุมขุดค้นหมายเลข 18 (SQ18) ซึ่งอยู่ติดกับหลุมขุดค้นหมายเลข 14 ทางด้านทิศเหนือ หลุมขุดค้นมีขนาดกว้าง 2.5 เมตร และยาว 3 เมตร จากการขุดค้นพบหลักฐานและข้อมูลทางโบราณคดีเกี่ยวกับการฝังศพเพิ่มเติมจำนวนมาก ในปีนี้ รศ.สุรพล นาถะพินธุ (2550) ยังได้นำเสนอภาพรวมและข้อมูลด้านต่างๆ ของแหล่งโบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์ รวมทั้งที่บ้านโป่งมะนาวในหนังสือ รากเหง้าบรรพชนคนไทย: พัฒนาการทางวัฒนธรรมก่อนประวัติศาสตร์ โดย รศ.สุรพล นาถะพินธุ

ชื่อผู้ศึกษา : ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2552

วิธีศึกษา : ศึกษากระดูกมนุษย์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : คณะโบราณคดี ม.ศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2557

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

อาจารย์ นักศึกษาปริญญาตรีและปริญญาโท ของภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ทำการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวอีกครั้งช่วงเดือนมีนาคม-พฤษภาคม 2557 โดยขุดค้นขยายหลุมขุดค้นเดิมคือ SQ1 SQ2 SQ3 SQ4 และ SQ10 มีการกำหนดหมายเลขหลุมขุดค้นใหม่ที่ขุดขยายจากหลุมขุดค้นเดิมเป็น TP1-TP8 (TP1 TP2 ขยายหลุม SQ1 SQ4, TP5 TP6 TP7 TP8 ขยายหลุม SQ10, TP5-8 ขยายหลุม SQ2 SQ3) นอกจากนี้ ยังมีการการขุดค้นในหลุมใหม่ อยู่พื้นที่ด้านทิศใต้ของเนิน ใกล้กับลำห้วยสวนมะเดื่อ

ชื่อผู้ศึกษา : University of Waikato

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2557

วิธีศึกษา : กำหนดอายุทางวิทยาศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ม.ศิลปากร

ผลการศึกษา :

ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ส่งตัวอย่างลูกปัดเปลือกหอยที่พบร่วมกับโครงกระดูกที่ถูกฝังอยู่ชั้นล่างสุดของหลุมขุดค้นที่ 10 ไปกำหนดอายุด้วยวิธี AMS ที่มหาวิทยาลัยไวกาโต (University of Waikato) ประเทศนิวซีแลนด์ ได้ค่าอายุ 2989±25 BP หรือ 2964-3014 ปีมาแล้ว

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

แหล่งอยู่อาศัย, สุสาน, แหล่งผลิต, ที่ทิ้งขยะ

สาระสำคัญทางโบราณคดี

จากการขุดค้นและศึกษาหลักฐานทางโบราณคดีที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวที่ผ่านมา ชี้ให้เห็นว่าบริเวณบ้านโป่งมะนาวเคยเป็นที่ตั้งของชุมชนและสุสานยุคก่อนประวัติศาสตร์ โดยอาจแบ่งออกได้เป็น 2 สมัยใหญ่ (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 130-131)

สมัยที่ 1 เป็นชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์สมัยแรกสุดของบ้านโป่งมะนาวอาจเป็นชุมชนขนาดไม่ใหญ่นัก มีอายุเก่าแก่ถึง3,500-3,000 ปีมาแล้ว โบราณวัตถุในสมัยนี้ประกอบไปด้วย เครื่องมือหินขัด ลูกปัดและกำไลข้อมือที่ทำจากหินอ่อนสีขาวและเปลือกหอยทะเล

สมัยที่ 2 เป็นชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์สมัยสุดท้ายของบ้านโป่งมะนาวนั้น มีอายุเริ่มต้นอยู่ในช่วงใดช่วงหนึ่งระหว่าง 2,800-2,500 ปีมาแล้ว และสิ้นสุดในช่วง 1,800-1,500 ปีมาแล้ว ตัวอย่างหลักฐานทางโบราณคดีที่สำคัญที่อยู่ในสมัยนี้ เช่น หลุมฝังศพของมนุษย์ ซึ่งประกอบไปด้วยโครงกระดูกมนุษย์ และสิ่งของที่พบร่วมกับศพหรือวัตถุอุทิศ เช่น ภาชนะดินเผา กำไลและแหวนสำริด เครื่องมือเหล็ก ลูกปัดหินกึ่งมีค่า ลูกปัดแก้ว แม่พิมพ์ทำด้วยดินเผาใช้สำหรับหล่อหัวลูกศรโลหะ แวดินเผา ลูกกระสุนดินเผา เป็นต้น

ทั้งนี้ สามารถสรุปลักษณะทางวัฒนธรรมและสภาพแวดล้อมของชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวได้เป็นด้านต่างๆโดยสังเขป ดังนี้

การตั้งถิ่นฐาน การดำรงชีวิต และสภาพสังคม

การตั้งถิ่นฐานของชุมชนโบราณบ้านโป่งมะนาวมีลักษณะโดยทั่วไปคล้ายคลึงกับชุมชนโบราณที่อยู่ร่วมสมัยกัน โดยเฉพาะในเขตพื้นที่ภาคกลางและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย คือเลือกที่จะตั้งชุมชนอยู่บนที่ดอนหรือเนินดินที่อยู่ใกล้หรือติดกับลำน้ำ โดยเฉพาะลำน้ำที่เป็นสาขาของแม่น้ำสายใหญ่

ชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายที่บ้านโป่งมะนาวตั้งอยู่บนเนินดินที่มีลำห้วยล้อมรอบ เนินดินดังกล่าวเป็นหนึ่งในหลายเนินดินของพื้นที่แถบนั้นที่มีลักษณะเป็นลอนลูกคลื่นในเขตที่สูงตอนกลางของประเทศไทย ลำห้วยที่ล้อมรอบเนินดินแหล่งโบราณคดีมีทิศทางการไหลของน้ำจากทิศตะวันออกไปทางทิศตะวันตกจนไปบรรจบกับลำห้วยสวนมะเดื่อ และจะไหลไปออกแม่น้ำป่าสักในที่สุด พื้นที่นี้จึงจัดเป็นส่วนหนึ่งของพื้นที่ลุ่มแม่น้ำป่าสัก ลำห้วยดังกล่าวน่าจะมีน้ำไหลอยู่เกือบหรือตลอดทั้งปี ซึ่งนอกจากจะเป็นแหล่งน้ำสำหรับอุปโภคและบริโภคแล้ว ยังสามารถใช้เป็นเส้นทางคมนาคมขนส่งติดต่อกับชุมชนในพื้นที่อื่นได้

ด้านทำเลที่ตั้งของแหล่งโบราณคดี ที่สามารถใช้เป็นเส้นทางผ่านในการติดต่อกันของชุมชนโบราณในที่ราบภาคกลางและที่ราบสูงโคราชได้ ยังอาจเป็นปัจจัยสำคัญประการหนึ่งนอกจากปัจจัยด้านสภาพพื้นที่และความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากร ที่ส่งเสริมให้มีการตั้งถิ่นฐานในพื้นที่บริเวณนี้ ซึ่งจากการสำรวจพบหลักฐานเกี่ยวกับการใช้พื้นที่ของคนในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายอยู่ตามริมห้วยในพื้นที่แถบนี้หลายแห่งด้วยกัน

โบราณวัตถุหลายชิ้นแสดงให้เห็นถึงการติดต่อกันระหว่างชุมชนโบราณบ้านโป่งมะนาวกับชุมชนอื่นทั้งที่อยู่ใกล้เคียงและชุมชนห่างไกล เช่น เครื่องมือเครื่องใช้ที่ทำจากเปลือกหอยทะเล ชิ้นส่วนเปลือกหอยมือเสือ เครื่องประดับที่ทำจากแก้ว หินอ่อน และหินกึ่งมีค่า รวมทั้งก้อนวัตถุดิบทองแดง เป็นต้น สิ่งของเหล่านี้ไม่มีวัตถุดิบอยู่ในท้องถิ่น นอกจากนี้ยังปรากฏสิ่งของที่แสดงให้เห็นถึงความเหมือนหรือคล้ายกับสิ่งของในชุมชนอื่น เช่น เครื่องมือเหล็กรูปโค้ง (ภาวิณี รัตนเสรีสุข 2545) และภาชนะดินเผาที่ผิวด้านในมีการขัดและรมดำ คล้ายคลึงกับภาชนะดินเผาแบบพิมายดำ ซึ่งเป็นภาชนะดินเผาสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายในเขตจังหวัดนครราชสีมาในปัจจุบัน เป็นต้น

หลักฐานทางโบราณคดีเท่าที่พบจนถึงปัจจุบัน แสดงให้เห็นว่าตั้งแต่เมื่อยุคก่อนประวัติศาสตร์ช่วงตั้งแต่ราว 2,500 ปีมาแล้วนั้น บริเวณบ้านโป่งมะนาวได้พัฒนาเป็นชุมชนขนาดใหญ่มาก โครงกระดูกมนุษย์กว่า 100 โครงถูกลักลอบขุดทำลายไปแล้วที่บริเวณวัดโป่งมะนาว และโครงกระดูกที่ได้รับการขุดค้นทางวิชาการโบราณคดีอีกหลายสิบโครงเป็นหลักฐานสำคัญที่ชี้ชัดเจนว่าชุมชนนี้มีประชากรหนาแน่นมาก (สุรพล นาถะพินธุ 2548: 34-37)

พบหลักฐานที่แสดงถึงการจัดแบ่งพื้นที่ภายในชุมชนเพื่อใช้ในหน้าที่ต่างๆโดยเฉพาะ กล่าวคือ พื้นที่ส่วนที่เป็นสุสานของชุมชนจะอยู่บริเวณกลางเนิน โดยมีขนาดไม่น้อยกว่า 100x100 เมตร ส่วนพื้นที่อยู่อาศัยคงตั้งอยู่เรียงรายในบริเวณพื้นที่ใกล้กับลำห้วย หลักฐานเกี่ยวกับการจัดพื้นที่ภายในชุมชนนี้ มีนัยแสดงถึงระบบในการจัดระเบียบสังคม มีประเพณีการทำศพที่ยึดถือร่วมกันในชุมชน (สุรพล นาถะพินธุ 2548: 20)

นอกจากนี้ การพบความแตกต่างกันของลักษณะบางประการที่ปรากฏบนโครงกระดูกมนุษย์ มีนัยแสดงถึงการทำกิจกรรมในชีวิตประจำวันที่แตกต่างกัน (ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล 2545) อาจชี้ให้เห็นถึงการแบ่งหน้าที่ในการทำงานภายในครอบครัวหรือภายในชุมชน อีกทั้งการพบความแตกต่างของสิ่งของที่ฝังร่วมกับศพหรือวัตถุอุทิศในแต่ละหลุมฝังศพ ทั้งในด้านคุณภาพและปริมาณ (ประภาพรรณ ชื่นแขก 2546; ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล 2548) อาจชี้ให้เห็นถึงความเหลื่อมล้ำกันระหว่างบุคคลในสังคม (Non-egalitarian societies) ของชุมชนแห่งนี้ด้านใดด้านหนึ่งระหว่างความเหลื่อมล้ำทางการเมืองหรือทางเศรษฐกิจ หรืออาจจะทั้งสองด้าน

ด้านการดำรงชีวิต สันนิษฐานว่าชุมชนดังกล่าวน่าจะเป็นชุมชนที่รู้จักการทำเกษตรกรรมแล้ว ดังเช่นชุมชนโบราณร่วมสมัยอื่นๆ หลักฐานที่สนับสนุนข้อสันนิษฐานนี้ เช่น ชิ้นส่วนแกลบข้าวในเศษภาชนะดินเผา (หฤทัย อรุณสวัสดิ์ฤกษ์ 2548) หรือหลักฐานเกี่ยวกับอายุของสัตว์เมื่อตาย โดยเฉพาะหมูที่มีอายุเมื่อตายใกล้เคียงกัน คืออายุระหว่าง 4-17 เดือน แสดงให้เห็นถึงการเลือกได้ว่าจะใช้ประโยชน์จากหมูที่มีอายุเท่าใด ซึ่งมีนัยถึงการเลี้ยงสัตว์ชนิดนี้ (บริสุทธิ์ บริพนธ์ 2549) เป็นต้น อย่างไรก็ตาม การดำรงชีวิตด้วยการทำเกษตรกรรมของคนในชุมชน น่าจะเป็นไปในลักษณะควบคู่ไปกับการหาของป่าและล่าสัตว์ โดยสินค้าเหล่านี้นอกจากจะใช้เพื่อการอุปโภคและบริโภคในชุมชนแล้ว ยังสามารถใช้เป็นสินค้าสำหรับค้าขายแลกเปลี่ยนกับชุมชนอื่นได้อีกด้วย

สิ่งของเครื่องใช้ในชุมชนพบว่ามีรูปแบบที่หลากหลาย ตัวอย่างเช่นภาชนะดินเผา โดยเฉพาะที่พบในหลุมฝังศพ มีอยู่หลากหลายรูปทรง ได้แก่ ทรงหม้อก้นกลม ทรงชาม ทรงพาน ทรงอ่าง ทรงถ้วย ทรงถ้วยมีเชิง ทรงขัน และทรงกระปุก รูปแบบที่พบมากสุดคือทรงหม้อก้นกลม ทรงพาน และทรงชาม ด้านการตกแต่งภาชนะก็มีความหลากหลายเช่นกัน เช่น ทาน้ำดิน ขัดมัน ขูดขีด ขุด เชือกทาบ รวมทั้งไม่มีตกแต่งหรือแบบเรียบ (ชนาธิป ไชยานุกิจ 2544; กรรณิการ์ เปรมใจ 2545) และจากการศึกษาทางศิลาวรรณา (หฤทัย อรุณสวัสดิ์ฤกษ์ 2548) พบว่าภาชนะเหล่านี้น่าจะมีการผลิตขึ้นได้เองภายในชุมชน โดยใช้วัตถุดิบจากในพื้นที่

นอกจากนี้ ยังพบหลักฐานของการผลิตเส้นใยผ้าและการใช้ผ้า โดยนอกจากจะพบแวดินเผาแล้ว ยังพบเศษผ้าที่ติดอยู่กับกระดึงสำริดขนาดใหญ่ในหลุมขุดค้นในหลุมขุดค้นหมายเลข 12 (ณัฏฐา ชื่นวัฒนา 2549) และเศษผ้าที่ติดอยู่กับกำไลข้อเท้าสำริดขนาดใหญ่ในหลุมฝังศพหมายเลข 3 ของหลุมขุดค้นหมายเลข 18

เครื่องมือที่พบได้แก่ เครื่องมือหินขัด หัวลูกศรสำริด เครื่องมือเหล็กรูปแบบต่างๆ เช่น ขวาน สิ่ว เครื่องมือขุด ใบหอก หัวลูกศร มีด ดาบ เครื่องมือคล้ายมีดขอหรือขอชักไม้ ลักษณะรูปร่างคล้ายนก เครื่องมือเหล็กเหล่านี้มีทั้งแบบมีช่องเข้าด้าม มีบ้อง และมีกั่น (สิทธิศักดิ์ ปิ่นแก้ว 2544; สุรเดช ก้อนทอง 2545; ปริฉัตร แสงศิริกุลชัย 2546) นอกจากนั้นยังมีเครื่องมือกระดูกปลายแหลมที่ทำจากกระดูกยาวของสัตว์ และเครื่องมือทำจากเขาสัตว์วงศ์กวาง (Cervidae) และวงศ์วัว/ควาย (Bovidae) (พันธุ์ทิพย์ ธีระเนตร 2544)

เครื่องประดับ พบว่ามีความหลากหลายทั้งด้านรูปแบบ การตกแต่ง และวัตถุดิบ เช่น กำไล ทำจากสำริด เหล็ก หิน กระดูก งาช้าง เปลือกหอย, แหวน ทำจากสำริด, ลูกปัด ทำจากหินกึ่งมีค่า แก้ว เปลือกหอย กระดูกสัตว์ เขี้ยวสัตว์ สำริด, ต่างหู ทำจากหินอ่อน หินกึ่งมีค่า แก้ว สำริด, กระพรวนและกระดึง ทำจากสำริด, เครื่องประดับทำจากกระดองเต่า และห่วงเหล็ก เป็นต้น (พันธุ์ทิพย์ ธีระเนตร 2544; จตุพร มะโน 2545; บุศรา เขมาภิรักษ์ 2548; ณัฏฐา ชื่นวัฒนา 2549)

ผู้คนในชุมชน

จากการศึกษาที่ผ่านมา (บุรินทร์ ชวลิตาภา 2544; ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล 2545; 2552) พบว่าอายุเมื่อเสียชีวิตของประชากรในยุคก่อนประวัติศาสตร์ของชุมชนโบราณบ้านโป่งมะนาวส่วนใหญ่อยู่ในวัยผู้ใหญ่ตอนต้น (Young adults มีช่วงอายุระหว่าง 20-35 ปี) เป็นเพศชายในสัดส่วนที่ใกล้เคียงกัน และเป็นผู้ใหญ่มากกว่าเด็กในอัตราส่วน 16:1 ชี้ให้เห็นถึงลักษณะของสุขอนามัยที่ค่อนข้างดีของชุมชนโบราณแห่งนี้ ทำให้เด็กมีอัตราการรอดชีวิตมาก ซึ่งสอดคล้องกับผลการศึกษาเกี่ยวกับลักษณะพยาธิสภาพที่พบว่ามีโรคภัยไข้เจ็บ (เฉพาะที่ส่งผลกระทบต่อโครงกระดูก) ที่ไม่รุนแรงจนส่งผลถึงชีวิต และมีอัตราส่วนการเกิดโรคภัยไข้เจ็บ (เฉพาะที่ส่งผลต่อกระดูก) ของคนในชุมชนโบราณไม่มาก

เพศชายมีส่วนสูงเฉลี่ย 165 – 171 เซนติเมตร ส่วนเพศหญิงมีส่วนสูงเฉลี่ย 154 – 159 เซนติเมตร

ลักษณะทางกายภาพที่สำคัญพบว่า ใบหน้าส่วนล่างของทั้งเพศชายและเพศหญิงค่อนข้างกว้าง นอกจากนี้เกือบทุกโครงที่ศึกษาได้ปรากฏลักษณะ Rocker jaw ในกระดูกขากรรไกรล่าง ส่วนลักษณะกายภาพโดยทั่วไปทั้งกะโหลกศีรษะและกระดูกส่วนลำตัวรวมทั้งแขน-ขา พบว่าเพศชายมีขนาดและสัดส่วนที่ใหญ่กว่าเพศหญิง

ลักษณะเด่นบางประการของฟันของคนในชุมชนนี้ คือฟันหน้าหรือฟันตัดเป็นรูปพลั่ว (Shovel shape) และฟันกรามมี Protostylid แบบหลุม (Pit) ในอัตราส่วนที่สูง นอกจากนี้ยังปรากฏ Enamel extension ในสัดส่วนที่ค่อนข้างสูงอีกด้วย

ฟันตัดหรือฟันหน้าที่เป็นรูปพลั่ว (Shovel shape) และลักษณะ Rocker jaw ในกระดูกขากรรไกรล่าง เป็นลักษณะเด่นของประชากรกลุ่มมองโกลอยด์ (Mongoloid)

กระดูกส่วนแขน-ขาของเพศชายและเพศหญิงมีความแข็งแรง (Robust) แสดงถึงการทำงานหรือกิจกรรมที่ต้องใช้แรงอยู่เป็นประจำ ในเพศหญิงพบว่ามีก้านกระดูกของกระดูกต้นแขนที่แบนกว่าเพศชาย แสดงถึงการใช้งานที่หนักหน่วงกว่า อาจชี้ให้เห็นว่าเพศหญิงทำกิจกรรมที่ต้องใช้แขนอยู่เป็นประจำ ในขณะที่กิจกรรมหรืองานของเพศชายต้องใช้แรงจากทั้งร่างกายมากกว่า อาจสะท้อนให้เห็นถึงโครงสร้างทางสังคมหรือการแบ่งหน้าที่กันทำงานตามเพศ ภายในครอบครัวหรือภายในชุมชน

หลักฐานที่พบบางประการ อาจแสดงถึงลักษณะท่าทางของเจ้าของโครงกระดูกเมื่อครั้งยังมีชีวิตอยู่ เช่น จากกระดูกส่วนขาและเท้า พบว่าส่วนใหญ่อาจมีการนั่งบนพื้นในท่าทางต่างๆ เช่น ขัดสมาธิ พับเพียบ นั่งยอง หรือคุกเข่า ท่านั่งเหล่านี้อาจเป็นท่านั่งพื้นฐานหรือท่านั่งปกติในชีวิตประจำวัน

โรคภัยไข้เจ็บ (เฉพาะที่ส่งผลกระทบถึงกระดูก) พบในสัดส่วนไม่มาก และอยู่ในระดับที่ไม่รุนแรง ได้แก่ การได้รับบาดเจ็บหรือมีบาดแผล จนส่งผลต่อผิวกระดูก (Periostitis) กระดูกหัก (Fracture) การเสื่อมของข้อ (Degeneration of joint) ในระดับที่ไม่รุนแรง การบาดเจ็บหรือการมีบาดแผลที่ส่งผลต่อกระดูก (เฉพาะ Periostitis, Fracture และ Lesion) ส่วนใหญ่เกิดขึ้นที่ส่วนขาท่อนล่างและเท้ามากที่สุด รองลงคือส่วนมือและแขน

พยาธิสภาพในช่องปากที่พบ ได้แก่ ฟันผุ ภาวะเหงือกร่น (ปริทันต์) ฟันคุด หนองในโพรงฟัน ภาวะเยื่อหุ้มฟันอักเสบ หินปูน เป็นต้น นอกจากนี้ยังพบหลักฐานที่อาจแสดงถึงการรักษาพยาบาลเบื้องต้น นั่นคือ การอัดหรือยัดสมุนไพรเข้าไปในช่องว่างระหว่างฟัน เพื่อบรรเทาความเจ็บปวดหรือรักษาโรคหนองในโพรงฟัน

การศึกษาเปรียบเทียบภายในแหล่งโบราณคดี ไม่พบความแตกต่างของโครงกระดูกระหว่างหลุมขุดค้นอย่างมีนัยสำคัญ ทั้งจากลักษณะที่วัดได้และลักษณะที่ไม่ต้องวัด ส่วนความแตกต่างระหว่างเพศจะเห็นได้ค่อนข้างชัดเจนจากลักษณะที่วัดได้ โดยขนาดและสัดส่วนของกระดูกแต่ละชิ้นในเพศชายมีขนาดใหญ่กว่าเพศหญิง ส่วนลักษณะที่ไม่ต้องวัดพบความแตกต่างระหว่างเพศเล็กน้อยที่ลักษณะของ Calcaneus facet ในกระดูกส้นเท้า (Calcaneus) โดยเพศชายส่วนใหญ่มีลักษณะเป็นรูปนาฬิกาทราย (Hour-glass) และแบบ 2 facet (Two) ในขณะที่เพศหญิงส่วนใหญ่เป็นแบบ 1 facet (One)

ประเพณีและความเชื่อ

ประเพณีและความเชื่อที่ปรากฏหลักฐานมากและเด่นชัดที่สุดในชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว คือประเพณีและความเชื่อที่เกี่ยวเนื่องกับการปลงศพ โดยการปลงศพของชุมชนดังกล่าวปรากฏอยู่ 2 ลักษณะ (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 122-123) ได้แก่

การปลงศพแบบที่ 1 เป็นประเพณีการปลงศพแบบปกติหรือที่พบมากที่สุดในแหล่งโบราณคดีแห่งนี้ ใช้สำหรับปลงศพคนที่เสียชีวิตทุกเพศทุกวัย และมีความเป็นไปได้ว่าใช้สำหรับปลงศพคนที่เคยมีชีวิตอยู่ในช่วงเวลาหนึ่ง ก่อนที่จะเสียชีวิตลงในเวลาต่อมา

ในกรณีนี้จะปลงศพด้วยการฝังไว้ในหลุมตื้นๆภายในเขตพื้นที่สุสานของชุมชน โดยการฝังจะจัดศพให้อยู่ในท่านอนหงายเหยียดยาว บางครั้งก็มีการทุบภาชนะดินเผาหลายใบให้แตก แล้วนำมาปูรองพื้นหลุมศพ ก่อนที่จะวางศพทับลงไป แล้วจากนั้นก็นำดินมากลบทับศพจนเป็นพูนดิน ในบางกรณีพบว่ามีการใช้ก้อนหินทับบนพูนดินเหนือศพหรือวางรอบพูนดินเหนือศพด้วย

การปลงศพด้วยวิธีนี้ มักมีการฝังสิ่งของเครื่องมือเครื่องใช้ร่วมไปกับศพด้วย สันนิษฐานว่าใช้สำหรับเป็นเครื่องเซ่นหรืออุทิศให้กับศพ สิ่งของประเภทหลักที่พบอยู่ร่วมกับทุกศพคือ ภาชนะดินเผา ส่วนสิ่งของเครื่องใช้อื่นๆที่พบอยู่ร่วมกับศพบางศพ ได้แก่ กระดูกสัตว์ เปลือกหอย เครื่องมือเหล็ก เครื่องมือที่ทำจากเขาสัตว์ เครื่องประดับ เช่น ลูกปัด ต่างหู กำไลข้อมือ กำไลข้อเท้า แหวน ทำจากแก้ว หิน หินกึ่งมีค่า สำริด งาช้าง กระดูกสัตว์ เปลือกหอยทะเล รวมทั้งเครื่องประดับลักษณะเป็นแผ่นกลมแบนที่ทำจากกระดองส่วนอกของเต่า เป็นต้น

การทุบภาชนะให้แตกและการจงใจทำให้เครื่องมือเหล็กโค้งงอหรือบิดเบี้ยว่กอนที่จะนำไปฝังร่วมกับศพนั้น สันนิษฐานว่าคงเป็นเพราะคนยุคก่อนประวัติศาสตร์มีความเชื่อว่าเป็นวิธีการที่ทำให้สิ่งของเหล่านั้นเสียหรือตายลง สำหรับอุทิศลงไปให้กับผู้ตาย เมื่อผู้ตายไปอยู่ในโลกหลังความตายหรือไปเกิดใหม่ก็จะมีสิ่งของเหล่านั้นติดตัวไปใช้ด้วย

การปลงศพในลักษณะนี้มีความเป็นไปได้ว่าน่าจะมีการห่อหรือมัดศพด้วยวัสดุประเภทอินทรีย์วัตถุ เช่น ผ้า เสื่อ เชือก ก่อนที่จะนำไปฝัง เพราะจากลักษณะของโครงกระดูกที่แขนที่แนบไปกับลำตัว และโดยเฉพาะขาทั้งสองข้างที่วางอยู่ชิดหรือค่อนข้างติดกัน (ประภาพรรณ ชื่นแขก 2546: 107) ประกอบกับการพบชิ้นส่วนผ้าที่ติดอยู่กับกำไลข้อเท้าสำริดในหลุมฝังศพหมายเลข 3 หลุมขุดค้นหมายเลข 18

จากการศึกษาสิ่งของที่ถูกฝังอยู่ร่วมกับศพหรือวัตถุอุทิศ พบนัยบางประการ กล่าวคือ เครื่องมือเหล็กและอุปกรณ์ในการผลิตที่เกี่ยวเนื่องกับโลหะ เช่น ชิ้นส่วนเตาหลอมโลหะ ชิ้นส่วนกระบอกสูบลม และเบ้าหลอมโลหะ รวมทั้งเครื่องประดับที่ทำจากกระดองส่วนอกของเต่า มักพบในหลุมฝังศพของเพศชายเท่านั้น (ประภาพรรณ ชื่นแขก 2546; วรพจน์ หิรัณยวุฒิกุล 2546) และอุปกรณ์ในการผลิตดังกล่าว ไม่พบในหลุมฝังศพของเด็ก (ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล 2548)

นอกจากนี้ จากการทดสอบทางสถิติ (ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล 2548) พบว่า ปริมาณวัตถุอุทิศโดยเฉลี่ยในหลุมฝังศพของเด็กมีมากกว่าของผู้ใหญ่ประมาณ 2 เท่า แต่ปริมาณวัตถุอุทิศโดยเฉลี่ยในหลุมฝังศพของผู้ใหญ่ระหว่างเพศชายและเพศหญิงไม่แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ

การปลงศพแบบที่ 2 เป็นการปลงศพแบบพิเศษที่ใช้สำหรับปฏิบัติกับศพทารกที่เสียชีวิตเมื่อคลอดหรือเสียชีวิตในครรภ์ โดยจะนำศพเด็กทารกบรรจุลงในภาชนะดินเผาขนาดใหญ่ อาจจัดวางศพให้อยู่ในท่านั่ง จากนั้นใช้ภาชนะดินเผาทรงพานวางทับเป็นฝาปิดปากภาชนะดินเผาขนาดใหญ่ โดยให้ส่วนฐานของพานอยู่ในภาชนะใบใหญ่ แล้วนำภาชนะดินเผาบรรจุศพทารกนี้ไปฝังไว้ในเขตที่อยู่อาศัย มีความเป็นไปได้ว่าอาจฝังไว้ใต้บ้านที่อยู่อาศัย ไม่นำไปฝังในสุสานรวมของชุมชน ซึ่งในเขตสุสานรวมของชุมชนนั้นพบว่ามีเฉพาะการปลงศพแบบที่ 1 เท่านั้น (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 123)

การปลงศพในแบบที่ 2 มีลักษณะคล้ายคลึงกับการปลงศพยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่พบในแหล่งโบราณคดีบ้านท่าแคสมัยที่ 2 ในจังหวัดลพบุรี และแหล่งโบราณคดีบ้านนาดี จังหวัดนครราขสีมา (ศศิธร โตวินัส 2548: 126)

เทคโนโลยี

พัฒนาการทางเทคโนโลยีที่สำคัญและเห็นได้ชัดในชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ได้แก่ เทคโนโลยีเกี่ยวกับโลหะ โดยเฉพาะสำริดและเหล็ก

จากการศึกษาคุณลักษณะภายนอก เช่น สี รูปทรง และการตกแต่ง การศึกษาคุณลักษณะภายใน เช่น โครงสร้างผลึก และองค์ประกอบทางเคมีของตัวอย่างโบราณวัตถุประเภทโลหะ ทั้งทองแดง สำริด และเหล็กที่พบจากแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวที่ผ่านมา (ภาวิณี รัตนเสรีสุข 2545; สุรเดช ก้อนทอง 2545; ธนิสรา พุ่มผะกา 2546; กิตติพงษ์ ถาวรวงศ์ 2548; จุธารัตน์ วงศ์แสงทิพย์ 2548; ภีร์ เวณุนันทน์ 2548; สุรพล นาถะพินธุ 2548; อุบลรัตน์ มากไมตรี 2548; ณัฏฐา ชื่นวัฒนา 2549) แสดงให้เห็นว่า ผู้ผลิตหรือช่างโลหะมีความรู้ความเข้าใจในเทคโนโลยีด้านโลหะวิทยา (Metallurgy) และด้านความร้อน (Pyrotechnology) รวมทั้งมีทักษะในการผลิตเครื่องโลหะเหล่านั้นเป็นอย่างดี สามารถเลือกใช้และปรับปรุงคุณภาพของวัตถุดิบ รวมทั้งสามารถเลือกใช้วิธีการผลิตให้เหมาะสมกับความต้องการ ทั้งยังสามารถควบคุมความร้อนในขั้นตอนต่างๆของการผลิต และสามารถผลิตสิ่งของที่มีลวดลายที่ประณีตได้

เทคโนโลยีด้านสำริด (ธนิสรา พุ่มผะกา 2546; กิตติพงษ์ ถาวรวงศ์ 2548; จุธารัตน์ วงศ์แสงทิพย์ 2548; ภีร์ เวณุนันทน์ 2548; สุรพล นาถะพินธุ 2548; ณัฏฐา ชื่นวัฒนา 2549) พบว่าในชุมชนโบราณที่บ้านโป่งมะนาวมีการใช้สำริดทั้งชนิดสามัญที่มีตะกั่วเป็นองค์ประกอบที่ 3 และสำริดที่มีดีบุกผสมในปริมาณสูง (High Tin Bronze) กระบวนการทำเป็นสิ่งของเครื่องใช้ก็ได้มีการนำเอาหลายเทคนิคมาใช้ เช่น การหล่อแบบใช้แม่พิมพ์ และการหล่อแบบสูญขี้ผึ้ง (Lost-wax casting) ตามความเหมาะสมของวัตถุสำริดแต่ละชิ้น เช่น ความเหมาะสมด้านความแข็ง ความเหนียว ความเปราะ สี ความวาว ความประณีตและลวดลายต่างๆ

เทคโนโลยีด้านเหล็ก พบว่าช่างเหล็กผู้ผลิตมีความชำนาญในการผลิตเหล็กอ่อน (Wrought iron) และมีความสามารถเป็นอย่างดีในการปรับปรุงให้เหล็กอ่อนกลายเป็นเหล็กกล้า (Steel) เพื่อประโยชน์ในการใช้งาน (ภาวิณี รัตนเสรีสุข 2545; สุรเดช ก้อนทอง 2545; อุบลรัตน์ มากไมตรี 2548)

นอกจากนี้ ยังพบใบหอกที่ทำจากโลหะ 2 ชนิด (Bimetallic spearpoint) ในหลุมฝังศพหมายเลข 7 ของหลุมขุดค้นหมายเลข 4 โดยส่วนใบหอกทำด้วยเหล็ก และส่วนบ้องทำด้วยสำริดที่มีการตกแต่งด้วยลวดลายละเอียดประณีต ส่วนบ้องนี้ทำขึ้นด้วยวิธีการหล่อแบบสูญขี้ผึ้ง โดยหล่อหุ้มทับเนื้อโลหะเหล็กส่วนคมหอก หลักฐานทางโบราณคดีชิ้นนี้แสดงถึงความก้าวหน้าด้านเทคโนโลยีการทำโลหะของช่างโลหะสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายในภาคกลางของประเทศไทย (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 126-127)

มีหลักฐานบางส่วนชี้ให้เห็นว่าชุมชนโบราณที่บ้านโป่งมะนาวสามารถผลิตเครื่องมือเครื่องใช้และเครื่องประดับจากโลหะขึ้นได้เอง เช่น หลักฐานเกี่ยวกับอุปกรณ์ในการผลิตต่างๆ อาทิ ชิ้นส่วนเตาหลอมโลหะ ชิ้นส่วนปลายท่อลมจากที่สูบลมสำหรับเตาหลอมโลหะ เบ้าหลอมโลหะ ก้อนทองแดงที่เป็นวัตถุดิบสำหรับทำสำริด และชิ้นส่วนตะกรัน เป็นต้น โดยเฉพาะวัตถุประเภทสำริดนั้น มีความเป็นไปได้ว่ามีการนำทองแดงมาจากแหล่งแร่และแหล่งถลุงทองแดงที่ย่านเขาวงพระจันทร์ จังหวัดลพบุรี (ภีร์ เวณุนันทน์ 2548: 57)

ความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีด้านโลหกรรมของชุมชนแห่งนี้ เป็นไปในลักษณะเดียวกับชุมชนอื่นในยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่ร่วมสมัยกันในเขตพื้นที่ราบลุ่มแม่น้ำภาคกลางและในพื้นที่ที่ราบสูงภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย

เทคโนโลยีการผลิตภาชนะดินเผา พบว่าคนในชุมชนน่าจะเป็นผู้ผลิตขึ้นเอง โดยใช้วัตถุดิบภายในพื้นที่หรือในพื้นที่ใกล้เคียง มีการขึ้นรูปภาชนะด้วยมือและแป้นหมุน ส่วนการเผาภาชนะน่าจะเป็นการเผาแบบกลางแจ้ง (หฤทัย อรุณสวัสดิ์ฤกษ์ 2548)

สภาพแวดล้อม

สภาพแวดล้อมของแหล่งโบราณคดีแห่งนี้ (นอกเหนือจากที่กล่าวไว้แล้วบางส่วนในหัวข้อการตั้งถิ่นฐาน การดำรงชีวิต และสภาพสังคม) จากลักษณะภูมิประเทศปัจจุบันและการศึกษาหลักฐานทางโบราณคดีประเภทนิเวศวัตถุ (Ecofacts) โดยเฉพาะกระดูกสัตว์ และเปลือกหอย ที่พบจากแหล่งโบราณคดีดังกล่าว ทำให้สามารถแปลความเกี่ยวกับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายบริเวณแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวได้ (นิรดา ตันติเสรี 2546; สารัท ชลอสันติสกุล 2546; บริสุทธิ์ บริพนธ์ 2549) ดังนี้

พื้นที่ด้านทิศเหนือและทิศตะวันตกของแหล่งโบราณคดี ปัจจุบันเป็นที่ราบขนาดค่อนข้างใหญ่ มีความสูงของพื้นที่ประมาณ 200 เมตรจากระดับน้ำทะเล และลดระดับลงอย่างต่อเนื่องไปทางทิศตะวันตกสู่แม่น้ำป่าสัก ในอดีตพื้นที่นี้น่าจะเป็นที่ราบที่ปกคลุมด้วยทุ่งหญ้าสลับกับป่าละเมาะ รวมทั้งป่าเบญจพรรณ มีแหล่งน้ำและลำห้วยกระจายอยู่ทั่วไป และมีความเป็นไปได้ว่าอาจมีพื้นที่เกษตรกรรม เช่น ท้องนาหรือไร่เลื่อนลอย อยู่ในพื้นที่ดังกล่าว สัตว์ที่อาศัยอยู่ในพื้นที่นี้และได้พบร่องรอยหลักฐานอยู่ภายในแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว เช่น สัตว์ประเภทวัว ควาย กวาง ละองละมั่ง เก้ง หนู สุนัข สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมขนาดเล็ก เต่า ปลาช่อน ปลาตะเพียน และหอยน้ำจืด เป็นต้น

พื้นที่ด้านทิศตะวันออกและทิศใต้ของแหล่งโบราณคดี ปัจจุบันเป็นที่สูงและภูเขา โดยจะเพิ่มระดับความสูงขึ้นไปเรื่อยๆทางทิศตะวันออกสู่ที่ราบสูงโคราช ความสูงของพื้นที่ประมาณ 400-500 เมตรจากระดับน้ำทะเล ในอดีตพื้นที่นี้น่าจะถูกปกคลุมด้วยป่าผลัดใบจำพวกป่าเบญจพรรณ ป่าเต็งรัง สัตว์ที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ดังกล่าวที่พบชิ้นส่วนกระดูกในแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว เช่น สัตว์ประเภทวัว ควาย สัตว์ตระกูลกวาง ละองละมั่ง เก้ง หมู หนู เต่า สุนัข สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมขนาดเล็ก ไก่ป่า นก และหอยบก เป็นต้น

ส่วนพื้นที่ด้านทิศตะวันออกและทิศใต้ที่ไกลออกไป ปัจจุบันเป็นภูเขาต่อเนื่องกันเป็นกลุ่ม ความสูงของพื้นที่ประมาณ 500-700 เมตรจากระดับน้ำทะเล ในอดีตน่าจะมีสภาพพื้นที่เป็นป่าดงดิบ ทั้งป่าดิบชิ้นและป่าดิบแล้ง ซึ่งในอดีตป่าดังกล่าวอาจเป็นป่าที่ต่อเนื่องหรือเป็นผืนเดียวกับป่าดงพญาเย็น สัตว์ในพื้นที่นี้ที่พบชิ้นส่วนกระดูกในแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ได้แก่ แรดชวา สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมขนาดเล็กบางชนิด เลียงผา และหนูบางชนิด เป็นต้น

จากหลักฐานทางโบราณคดีทั้งหมดที่พบ อาจจัดได้ว่าชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์ที่บ้านโป่งมะนาว เป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายในพื้นที่ลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา-ลพบุรี-ป่าสัก ในเขตภาคกลางของประเทศไทย นอกจากนี้ยังอาจกล่าวได้ว่า (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 131) ชุมชนยุคก่อนประวัติศาสตร์สมัยเหล็กที่บ้านโป่งมะนาว ซึ่งอาจเกิดขึ้นในช่วงราว 2,500 ปีมาแล้วนั้น ได้พัฒนาขึ้นเป็นศูนย์กลางประชากร ศูนย์กลางเศรษฐกิจ และศูนย์กลางทางวัฒนธรรมที่สำคัญแห่งหนึ่งในพื้นที่ภาคกลางของประเทศไทย โดยเฉพาะบริเวณพื้นที่รอยต่อระหว่างที่ราบภาคกลางกับที่ราบสูงภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศ

ศูนย์กลางทางสังคมและวัฒนธรรมในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายดังเช่นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาวนี้ น่าจะเป็นชุมชนหนึ่งที่มีส่วนร่วมสำคัญที่ก่อให้เกิดพัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรมครั้งสำคัญในสมัยโบราณของภาคกลางประเทศไทยในช่วงสมัยหลังต่อมา คือในราว 1,500 ปีมาแล้ว ซึ่งเป็นช่วงระยะเวลาที่ภาคกลางของประเทศไทยได้เริ่มมีชุมชนขนาดใหญ่ที่มีคูน้ำและคันดินล้อมรอบชุมชนเกิดขึ้น ซึ่งมักถูกเรียกโดยรวมว่า “เมืองโบราณสมัยวัฒนธรรมทวารวดี” (สุรพล นาถะพินธุ 2550: 131)

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

บรรณานุกรม

คณะนักศึกษาภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร. “รายงานการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัด ลพบุรี ระหว่างวันที่ 13 – 29 มีนาคม 2546.” รายงานประกอบการศึกษาวิชาโบราณคดีปฏิบัติ ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2546.

ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล. “การศึกษาความผิดปกติของกระดูกมนุษย์ที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” รายงานการศึกษาเฉพาะบุคคลประกอบการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต (โบราณคดี) คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล. “สังคมที่ไม่เท่าเทียมในชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว จ.ลพบุรี: ศึกษาจากปริมาณวัตถุอุทิศ” รายงานประกอบการศึกษาวิชา Archaeology of Complex Society สาขาวิชาโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.

วิจิตร ทันด่วน และคณะ. รายงานการสำรวจดินของจังหวัดลพบุรี. กรุงเทพฯ: กองสำรวจดิน กรมพัฒนาที่ดิน กระทรวงเกษตรและสหกรณ์, 2519.

สว่าง เลิศฤทธิ์. พัฒนาการของความซับซ้อนทางเศรษฐกิจและสังคมจากสมัยก่อนประวัติศาสต์ตอนปลายถึงยุคแรกเริ่มประวัติศาสตร์ ในเขตที่สูงทางตะวันออกของภาคกลางของประเทศไทย. กรุงเทพฯ: คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547.

สุรพล นาถะพินธุ. “ความรู้เบื้องต้นจากการขุดค้นแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว จังหวัดลพบุรี.” เมืองโบราณ 28, 2 (เมษายน-มิถุนายน 2545): 139-142.

สุรพล นาถะพินธุ. “ความคืบหน้าของการศึกษาแหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว.” เมืองโบราณ 29, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2546ก): 122-124.

สุรพล นาถะพินธุ. “ชุมชนดึกดำบรรพ์คน 3 พันปี : แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว ตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” ศิลปวัฒนธรรม 24, 3 (มกราคม 2546ข): 142-149.

สุรพล นาถะพินธุ. “ข้อมูลใหม่เรื่องประเพณีการปลงศพของวัฒนธรรมสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายที่แหล่งโบราณคดี บ้านโป่งมะนาวตำบลห้วยขุนราม อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี.” ใน ดำรงวิชาการ: รวมบทความทางวิชาการคณะโบราณคดีปี 2547, 80-96. กรุงเทพฯ: คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547.

สุรพล นาถะพินธุ. รากเหง้าบรรพชนคนไทย: พัฒนาการทางวัฒนธรรมก่อนประวัติศาสตร์. กรุงเทพฯ: มติชน, 2550.