วัดรัชฎาธิษฐานราชวรวิหาร

ภูมิประเทศ

ที่ราบ

สภาพทั่วไป

วัดรัชฎาธิษฐานราชวรวิหารเป็นวัดที่ยังคงใช้งานอยู่ในปัจจุบัน เป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดวรวิหาร ตั้งอยู่บนที่ราบน้ำท่วมถึง ริมคลองบางพรมฝั่งใต้ ตรงข้ามฝั่งคลองกับวัดกาญจนสิงหาสน์วรวิหาร ห่างจากคลองชักพระมาทางทิศตะวันตกประมาณ 230 เมตร ด้านทิศเหนือของวัดติดกับคลองบางพรม ทิศตะวันตกติดกับถนนแก้วเงินทอง ด้านอื่นๆ และพื้นที่โดยรอบเป็นบ้านเรือนราษฎรหนาแน่น

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา, คลองชักพระ (คอลงบางขุนศรี), คลองบางพรม

สภาพธรณีวิทยา

ตั้งอยู่บนที่ราบลุ่มบางกอกหรือที่ราบลุ่มกรุงเทพ เกิดจากการทับถมของตะกอนน้ำพาในยุคควอเทอร์นารี (Quaternary Period)

ยุคทางโบราณคดี

ยุคประวัติศาสตร์

สมัย/วัฒนธรรม

สมัยรัตนโกสินทร์, สมัยอยุธยา, สมัยอยุธยาตอนปลาย

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2495

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประกาศขึ้นทะเบียน

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานสำหรับชาติในปี 2495

---

ชื่อผู้ศึกษา : ประยูร อุลุชาฏะ (น. ณ ปากน้ำ)

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2513

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประวัติศาสตร์ศิลปะ

ผลการศึกษา :

ประยูร อุลุชาฏะ (2514) ได้เข้าสำรวจสิ่งก่อสร้างต่างๆ ของวัดรัชฎาธิษฐานราชวรวิหาร เช่น พระอุโบสถ พระพุทธรูปในพระอุโบสถ เสมา พระวิหารหลังเล็ก พระวิหารหลังใหญ่ แล้วสันนิษฐานว่าเป็นวัดที่มีอายุเก่าถึงในสมัยอยุธยา และมีการปฏิสังขรณ์อยู่เรื่อยมา โดยเฉพาะในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น

---

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2516, พ.ศ.2535

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : กรมศิลปากร

ผลการศึกษา :

กรมศิลปากรสำรวจและจัดทำหนังสือทะเบียนโบราณสถาน

---

ชื่อผู้ศึกษา : ศรัณย์ ทองปาน

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549?

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

ผลการศึกษา :

ศรัณย์ ทองปาน (2549?) รวบรวมข้อมูลทางประวัติศาสตร์รวมถึงข้อมูลต่างๆ ของวัด และสำรวจเพื่อสร้างฐานข้อมูลของวัดในเขตตลิ่งชัน เสนอต่อศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

---

ชื่อผู้ศึกษา : วลัยลักษณ์ ทรงศิริ

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2552

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

ผลการศึกษา :

รวบรวมและศึกษาข้อมูลด้านต่างๆ ทางสังคมวัฒนธรรมในพื้นที่เขตตลิ่งชัน เสนอเป็นรายงานวิจัย “ศึกษาประวัติศาสตร์และการเปลี่ยนแปลงทางสังคมวัฒนธรรมชุมชนในพื้นที่ตลิ่งชัน” ต่อศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

---

ชื่อผู้ศึกษา : วิชญดา ทองแดง, ศรัณย์ ทองปาน

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2555

วิธีศึกษา : สำรวจ, ประวัติศาสตร์

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : เมืองโบราณ

ผลการศึกษา :

วิชญดา ทองแดง และศรัณย์ ทองปาน (2555) รวบรวมข้อมูลทางประวัติศาสตร์รวมถึงข้อมูลต่างๆ ของวัด และสำรวจบันทึกสภาพปัจจุบัน

---

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

ศาสนสถาน

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วัดรัชฎาธิษฐานเป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดราชวรวิหาร ริมคลองบางพรมฝั่งใต้ ตรงข้ามฝั่งคลองกับวัดกาญนสิงหาสน์วรวิหารที่ตั้งอยู่ทางฝั่งเหนือ

เดิมเป็นวัดราษฎร์ชื่อ “วัดเงิน” สร้างสมัยอยุธยา โดยเจ้าขรัวเงิน พระภัสดาในสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ พระพี่นางในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก รัชกาลที่ 1

เจ้าขรัวเงินเป็นคนจีน แซ่ตัน มีน้องชายชื่อเจ้าขรัวทอง อพยพมาอยู่ที่คลองบางพรมแล้วสร้างวัดขึ้นคนละฝั่งคลองบางพรม คือวัดเงินและวัดทอง ตามนามของบุคคลทั้งสอง

ในรัชกาลที่ 1 สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี ทรงสถาปนาวัดเงินขึ้นใหม่ทั้งพระอาราม และยกขึ้นเป็นเป็นพระอารามหลวง ต่อมาในรัชกาลที่ 2 สมเด็จพระอมรินทรา พระราชมารดา โปรดให้สร้างพระอุโบสถขึ้น และมีพระราชพิธีผูกพัทธสีมา เมื่อ พ.ศ.2366

เมื่อพิจารณาจากศิลปกรรมภายในวัดปัจจุบันแล้ว สันนิษฐานว่าในสมัยรัชกาลที่ 3 คงมีการบูรณปฏิสังขรณ์วัดครั้งใหญ่ จน พ.ศ.2397 รัชกาลที่ 4 ทรงมีพระบรมราชโองการพระราชทานนามวัดเงินเป็น “วัดรัชฎาธิฐาน”

กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนพระอุโบสถและวิหารของวัดรัชฎาธิษฐานเป็นโบราณสถานสำคัญของชาติเมื่อ พ.ศ.2495

ลำดับเจ้าอาวาส ได้แก่ พระวิสุทธิสังวรเถร (เสม), พระวินัยกิจการีเถร (ภู่) ครองวัดถึง พ.ศ.2432, พระวินัยกิจการีเถร (ปั้น) พ.ศ.2432-2469, พระครูภาวนาภิรมย์ (ซุ่ม) พ.ศ.2469-2472, พระครูภาวนาภิรมย์ (พลอย พรหมโชโต) พ.ศ.2472-2488, พระครูภาวนาภิรมย์ (สาย) พ.ศ.2488-2503, พระสรภาณโกศล (สมบูรณ์ โชติปาโล) พ.ศ.2504-2529, พระเทพวิมลโมลี (ประเวช ธนปญฺโญ) พ.ศ.2529 เจ้าคณะเขตตลิ่งชัน

สิ่งก่อสร้างที่สำคัญ (ศรัณย์ ทองปาน 2549? : 44-45) คือ

พระอุโบสถเดิม หันหน้าไปทางทิศตะวันออก ค่อนข้างขนานไปกับคลองบางพรม หรือหันหน้าออกสู่คลองชักพระ (ซึ่งเป็นแม่น้ำเจ้าพระยาสายเดิม)

ตามประวัติกล่าวว่าสร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 2 มีรูปแบบสถาปัตยกรรมแบบพระราชนิยมในรัชกาลที่ 3 คือมีพาไลรอบ หน้าบันก่ออิฐถือปูนประดับลายปูนปั้นเครือเถาลายพุดตาน ไม่มีช่อฟ้าใบระกา

ประยูร อุลุชาฏะ (2514 : 89-92) กล่าวว่าพระอุโบสถหลังนี้มีมาตั้งแต่โบราณ ได้รับการปฏิสังขรณ์ในรัชกาลที่ 3

พระประธานเป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัย หล่อด้วยโลหะ ไม่ปรากฏพระนาม นอกจากนี้ยังมีพระพุทธรูปยืน ซึ่งล้วนพระพุทธรูปเหล่านี้ล้วนแล้วแต่อยู่ในสมัยอยุธยา (ประยูร อุลุชาฏะ 2514 : 89-92)

ใบเสมาเป็นเสมาเดี่ยวขนาดใหญ่หนามาก มีรูปแบบเก่าแก่ถึงสมัยอยุธยาตอนกลาง ราวรัชสมัยสมเด็จพระเอกาทศรถหรือพระเจ้าทรงธรรมลงมา (ประยูร อุลุชาฏะ 2514 : 89-92)  ดังนั้นอาจเป็นเสมาที่มีอยู่ติดวัดมาก่อนหน้าการบูรณะใหญ่สมัยรัชกาลที่ 3

รอบพระอุโบสถหลังเดิมมีกำแพงแก้วล้อมรอบ แยกออกจากพระวิหารหลังเดิมหรือพระอุโบสถหลังปัจจุบัน

พระอุโบสถ ตั้งอยู่ด้านทิศตะวันออกหรือด้านหน้าพระอุโบสถเดิม สร้างในตำแหน่งของพระวิหารเดิมที่ชำรุดพังทลาย ทางวัดจึงได้รื้อลงแล้วสร้างพระอุโบสถหลังใหม่แทนที่ เริ่มสร้างตั้งแต่ พ.ศ.2531 เป็นทรงไทย มีหน้าบันประดับภาพตราสัญลักษณ์พระราชพิธีมหามงคลสมัยเฉลิมพระชนมพรรษา 5 รอบของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

ประยูร อุลุชาฏะ (2514 : 89-92) ที่ได้สำรวจเก็บข้อมูลพระวิหารหลังเดิมว่า “พระวิหารใหญ่ตั้งอยู่บนฐานสูงหน้าพระอุโบสถ ใหญ่มาก ชำรุดทรุดโทรม รกร้างไม่มีผู้ใดแผ้วถางให้สะอาด หญ้าและต้นไม้จึงขึ้นเต็มลานไปหมด พระวิหารนี้คงมีความสำคัญในอดีต บนลานกำแพงแก้วประดิษฐานพระเจดีย์ข่อมุม 12 รายรอบ จำนวน 12 องค์ ผนังหน้าหลังพระวิหาร ก่อปูนสูงจนถึงอกไก่ เป็นคติโบราณแบบสมัยอยุธยา ซุ้มหน้าต่างด้านบนทำชายคาซ้อนสองชั้น คล้ายวัดกึฎีดาว แต่ช่วงของหน้าต่างและรูปทรงเทอะทะกว่า คงจะเก่ากว่าวัดกุฎีดาวในอยุธยา แต่ลายหน้าบันไม้ที่หลังคาลดชั้นเป็นลายสลักนูนรูปใบเทศประดับกระจกสี เป็นลายแบบรัชกาลที่สาม บ่งว่าสมัยรัชกาลที่สามได้ทำการปฏิสังขรณ์วัดนี้อย่างใหญ่โต และคงจะแก้ไขทำเครื่องบนของพระวิหารใหม่ทั้งหมด ที่ซุ้มหน้าต่างทำยอดช่อฟ้า ใบระกา และส่วนต่างๆ ด้วยดินเผาตามคติของอยุธยา เคยเห็นมาแล้วหลายแห่ง คันทวยสลักไม้ เข้าใจว่าเป็นของเก่ามีมาเดิมพร้อมพระวิหารด้วยลวดลายอ่อนช้อยงดงามมาก”  

มีกำแพงแก้วล้อมรอบพระอุโบสถหรือพระวิหารหลังเดิม แยกออกจากพระอุโบสถหลังเดิม

เจดีย์ ประดิษฐานอยู่รายรอบพระอุโบสถหรือพระวิหารหลังเดิม เป็นมีเจดีย์ย่อมุมไม้สิบสองจำนวน 9 องค์ เมื่อรื้อพระวิหารเพื่อสร้างพระอุโบสถหลังใหม่ ก็ยังคงรักษาเจดีย์เหล่านี้ไว้

หากแต่ประยูร อุลุชาฏะ (2514) ที่ได้สำรวจเก็บข้อมูลใน พ.ศ.2513 ระบุว่าเจดีย์ย่อมุมเหล่านี้มี 12 องค์

พระวิหารน้อย ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกหรือด้านหลังพระอุโบสถ ตั้งอยู่บนฐานสูง มีกำแพงแก้วล้อมรอบ ซุ้มประตูทำเลียนแบบศิลปะจีน น่าจะทำขึ้นสมัยรัชกาลที่ 3 (ประยูร อุลุชาฏะ 2514) ด้านหน้ามีบานประดูลายรดน้ำของเก่า เขียนเป็นลายพันธุ์พฤกษา ตอนล่างเป็นภาพทหารฝรั่งสวมหมวกปีกกว้างขี่ม้า คล้ายกับลายรดน้ำบานประตูกุฏิสงฆ์ วัดภุมรินทร์กุฎีทอง จ.สมุทรสงคราม ที่กล่าวกันว่าสมเด็จพระชนกของสมเด็จพระอมรินทรา พระบรมราชินีในรัชกาลที่ 1 สร้างถวายอดีตเจ้าอาวาสที่ได้เคยทำนายทายทักว่าธิดาคนนี้จะมีวาสนาได้เป็นใหญ่เป็นโต

หอพระไตรปิฎก สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 2 ในขณะที่ประยูร อุลุชาฏะ (2514) สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยอยุธยา ก่อนที่จะได้รับการปฏิสังขรณ์สร้างใหม่ทั้งหมด (แต่อาจสร้างขึ้นตามผังเดิม) ในสมัยรัชกาลที่ 3

ลักษณะเป็นหมู่อาคารเรือนไทย 4 หลัง ปลูกรวมกันในสระน้ำตามคติโบราณ เพื่อป้องกันปลวกและหนูเข้าไปกัดกินพุทธธรรมคัมภีร์ มีช่อฟ้า ใบระกา หน้าบันเขียนลายทอง มีเรือนขวางด้านทิศตะวันออก ตัวเรือนขวางทำผนังโปร่งด้านนอกรอบชายคา น่าจะเติมขึ้นสมัยรัชกาลที่ 3 ส่วนผนังชั้นในแท้ๆ หน้าต่างมีซุ้มสลักไม้สวยงาม บานหน้าต่างเขียนลายทอง ต่อจากหลังใหญ่ไปทางทิศตะวันตก ต่อเรือนออกไปอีก 1 หลัง ทำหลังคาหลุบลง

พระแท่นศิลาที่ประทับ ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของพระอุโบสถใหม่ (ปัจจุบันอยู่กลางลานจอดรถของวัด) เป็นแผ่นหิน 6 แผ่น ตั้งแท่นเรียงลดหลั่นกัน แลดูคล้ายโต๊ะหมู่บูชา มีประวัติว่าเป็นพระแท่นที่ประทับและทรงโปรยทานของรัชกาลที่ 4-5

วิหารอดีตเจ้าอาวาส ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของพระอุโบสถหลังใหม่ เป็นอาคารคอนกรีตทรงไทย ประดิษฐานรูปเหมือนอดีตเจ้าอาวาส

ศาลาการเปรียญ ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของวัด เดิมเป็นพระตำหนักของกรมพระศรีสุดารักษ์ที่พระราชทานมาให้สร้างเป็นศาลาการเปรียญในสมัยรัชกาลที่ 3 เคยปลูกอยู่ทางด้านทิศตะวันตกของวัด ต่อมาในปี 2502 ย้ายมาปลูก ณ ตำแหน่งปัจจุบัน

ศาลาท่าน้ำ เป็นศาลาโถงทรงไทย มีอยู่หลายหลัง เรียงรายกันตามริมคลองบางพรม

โรงเรียนพระปริยัติธรรม “โรงเรียนพระปริยัติราชวรเวที” เป็นอาคารคอนกรีต 3 ชั้น ทรงไทยประยุกต์ ตั้งอยู่ในเขตพุทธาวาส สร้างเมื่อ พ.ศ.2545

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล

บรรณานุกรม

กรมการศาสนา. ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร เล่ม 1. กรุงเทพฯ. กรมการศาสนา 2525.

กรมศิลปากร. ทะเบียนโบราณวัตถุสถานทั่วราชอาณาจักร. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์คุรุสภาพระสุเมรุ, 2516.

กรมศิลปากร. ทะเบียนโบราณสถานในเขตกรุงเทพมหานครและปริมณฑล. กรุงเทพฯ : โอ. เอส. พริ้นติ้งเฮ้าส์, 2535.

ประยูร อุลุชาฏะ (น. ณ ปากน้ำ). ศิลปกรรมในบางกอก. พระนคร ; เกษมบรรณกิจ, 2514.

ราชบัณฑิตยสถาน. วัดรัชฎาธิฐานราชวรวิหาร. จัดพิมพ์เป็นที่ระลึกงานถวายผ้าพระกฐินพระราชทาน. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, 2535.

วลัยลักษณ์ ทรงศิริ. การศึกษาภูมิหลังและการเปลี่ยนแปลงทางสังคมวัฒนธรรมชุมชนในพื้นที่ตลิ่งชัน. กรุงเทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2552.

วิชญดา ทองแดง และศรัณย์ ทองปาน. ชุมทางตลิ่งชัน : ย่านเก่า[ก่อน]กรุงเทพฯ. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2555.

ศรัณย์ ทองปาน. โครงการสำรวจเพื่อสร้างฐานข้อมูลของวัดในเขตตลิ่งชัน. กรุงเทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2549?.

ศรัณย์ ทองปาน และวิชญดา ทองแดง. “ชุมทางตลิ่งชัน.” เมืองโบราณ 32, 4 (ต.ค.-ธ.ค. 2549) : 43-57.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง