วังมะลิวัลย์

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

โบราณสถานได้รับการดูแลเป็นอย่างดี ปัจจุบันเป็นที่ทำการของสำนักงานองค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (Food and Agriculture Organization of the United Nations - FAO)

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา

สภาพธรณีวิทยา

ตะกอนน้ำพาสมัยโฮโลซีน

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : บริษัท พีเนสส์ ชอยส์ เทสติ้ง จำกัด

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2557, พ..ศ.2558

วิธีศึกษา : ขุดค้น, บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดตรวจ, อนุรักษ์โบราณสถาน

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2552

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2521

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

วังมะลิวัลย์ตั้งอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งตะวันออกบริเวณป้อมอิสินธร ป้อมปราการกรุงรัตนโกสินทร์ที่สร้างแต่ครั้งรัชกาลที่ 1 ด้านทิศใต้ติดวังกรมหลวงอดิศรอุดมเดช ถัดไปเป็นวังของกรมหมื่นบริรักษ์นรินทรฤทธิ์ (ปัจจุบันคือ ศูนย์ข้อมูลและกองการท่องเที่ยว กรุงเทพมหานคร) และด้านทิศเหนือติดท่าเรือจ้างของเจ้าพระยาวรพงศ์พิพัฒน์ ถัดไปเป็นวังกรมหมื่นสถิตธำรงสวัสดิ์ (ปัจจุบันเรียกว่า บ้านเจ้าพระยา) หน้าวังหันออกริมแม่น้ำ หลังวังออกถนนพระอาทิตย์ เป็นวังหนึ่งที่อยู่ในกลุ่มวังริมแม่น้ำเลียบถนนพระอาทิตย์ ที่ตั้งอยู่นอกกำแพงเมือง ที่เริ่มต้นตั้งแต่ใต้ท่าช้างวังหน้าสิ้นสุดถึงป้อมพระสุเมรุ (กรมศิลปากร 2564)

เดิมที่ดินในบริเวณวังมะลิวัลย์นี้เป็นของเจ้าพระยามหาโยธา (ทอเรีย, ทอเรียะ หรือ ทองชื่นคชเสนี) ขุนนางมอญที่ได้อพยพตามบิดา คือ เจ้าพระยามหาโยธา (เจ่งคชเสนี) เข้ามาสวามิภักดิ์ต่อพระเจ้ากรุงธนบุรีเมื่อราว พ.ศ. 2318 ซึ่งที่ดินในบริเวณวังมะลิวัลย์ในสมัยนั้นเป็นที่อยู่อาศัยของชาวมอญ และมีเจ้าพระยามหาโยธาเป็นหัวหน้า และที่ดินได้ตกทอดเป็นมรดกต่อมายังทายาทในเวลาต่อมาคือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ พระราชโอรสในรัชกาลที่ 4 และเจ้าจอมมารดากลิ่น ประสูติแต่เจ้าจอมมารดากลิ่น (ซึ่งเป็นเหลนโดยตรง) ในปี พ.ศ. 2398 โดยได้รับที่ดินและเรือนไทยริมแม่น้ำเจ้าพระยาบริเวณป้อมอิสินธรเพื่อเป็นของขวัญถวายแก่พระราชกุมารตั้งแต่แรกประสูติ เมื่อพระองค์เจ้าชายกฤษดาภินิหาร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์) ได้เสด็จเข้าในพิธีโสกันต์ ใน พ.ศ.2410 ได้กราบถวายบังคมลาออกมาประทับนอกพระบรมมหาราชวังตามโบราณราชประเพณี พร้อมกันกับเจ้าจอมมารดากลิ่น โดยออกมาประทับ ณ วังริมถนนพระอาทิตย์

สิ่งก่อสร้างเมื่อแรกสร้าง ประกอบด้วย พระตำหนักก่ออิฐถือปูน 2 ชั้นหลังคาทรงปั้นหยา เรือนไทยขนาด 3 ห้องของเจ้าจอมมารดากลิ่นซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของพระตำหนักเรือนแพริมแม่น้ำหลายหลังและเรือนบริวารสำหรับผู้รับใช้หญิงทางทิศเหนือของพระตำหนัก ส่วนเรือนของเจ้ากรม ปลัดกรม สมุห์บัญชี มหาดเล็ก คนรับใช้ฝ่ายชาย และโรงม้า โรงรถม้า โรงรถยนต์อยู่ในตรอกวัดชนะสงคราม เจาะกำแพงเมืองเป็นประตูเข้าออกวังพระตำหนักและเรือนต่างๆ ไม่ปรากฏสภาพแล้ว แต่สันนิษฐานว่าพระตำหนักเดิมนี้ตั้งอยู่บริเวณอาคารสำนักงาน FAO 4 ชั้น ในปัจจุบัน (กรมศิลปากร 2564)

สำหรับพระตำหนักที่ปรากฏในปัจจุบัน เป็นพระตำหนักที่สร้างในขณะที่กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ทรงเจริญพระชนมายุ 60 พรรษาโดยทรงได้รับพระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์จากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เพื่อสร้างพระตำหนักใหม่ให้เหมาะสมแก่การใช้รับเสด็จในงานต่างๆโดยมีนายเออ โคล มันเฟรดี (เอกฤทธิ์ หมั่นเฟ้นดี หรือมีชื่อเดิม แอร์โกเล ปีเอโตร มันเฟรดี, Ercole Pietro Manfredi) สถาปนิกชาวอิตาเลียนเป็นผู้ออกแบบและควบคุมการก่อสร้างถวายจนแล้วเสร็จใน พ.ศ. 2460 (กรมศิลปากร 2564) (ป้อมอิสินธรและกำแพงเมืองน่าจะถูกรื้อลงในช่วงสร้างวังมะลิวัลย์ในระหว่าง พ.ศ.2458 - 2460)

ลักษณะพระตำหนักใหม่นี้ มีการตกแต่งภายในท้องพระโรงเลียนแบบศิลปะขอมตามพระประสงค์ในพระองค์ โดยได้ความคิดจากการเสด็จเยือนนครวัด นอกจากนี้บริเวณระหว่าง 2 พระตำหนักมีกรงนกเหล็กขนาดใหญ่สูงเท่าตึก 2 ชั้น มีเขามอ น้ำตก บ่อน้ำ ต้นไม้นานาพันธุ์ มีนกกะเรียนหลายตัวอยู่ร่วมกับกระต่าย อีกทั้งมีรถไฟไอน้ำขบวนเล็กสำหรับเด็กวิ่งบนราง อยู่ภายในกรงนกด้วย

ภายหลังจากกรมพระนเรศรวรฤทธิ์สิ้นพระชนม์ใน พ.ศ. 2468 ที่ดินพร้อมตำหนักนั้นอยู่ในความดูแลของ พระวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าจรูญศักดิ์กฤดากร พระโอรสองค์ใหญ่เป็นผู้จัดการมรดก ซึ่งต่อมาได้ทูลเกล้าฯ ถวายขายที่ดินรวมเนื้อที่ 879 ตารางวา แก่พระคลังข้างที่ใน พ.ศ. 2469 และสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ได้รับมอบมาปกครองดูแลและจัดประโยชน์นับตั้งแต่ พ.ศ. 2480 เป็นต้นมา

วังมะลิวัลย์ ได้ถูกทิ้งร้างไว้จนกระทั่งในตอนต้นรัชกาลที่ 8 จึงใช้เป็นที่พำนักของผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์และในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 กรมเสนาธิการทหารบกได้จัดตั้งโรงเรียนสืบราชการลับขึ้น ณ บ้านมะลิวัลย์ ในเดือนมกราคม พ.ศ. 2479 และในภายหลังที่นายปรีดี พนมยงค์ ได้รับเลือกให้เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ซึ่งควบคุมดูแลสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ ในฐานะที่นายปรีดีเป็นหัวหน้าขบวนการเสรีไทยภายในประเทศ จึงใช้บ้านมะลิวัลย์เป็นฐานลับสำหรับกลุ่มเสรีไทยที่ลอบเข้ามาจากต่างประเทศ และใช้ห้องลับใต้หลังคาเป็นที่หลบซ่อนและติดต่อทางวิทยุกับหน่วยราชการลับของสหรัฐอเมริกา (กรมศิลปากร 2564)

ต่อมาหลังจากที่ไทยได้เข้าเป็นสมาชิกขององค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (FAO) ในการประชุมใหญ่ในปี พ.ศ. 2496 ที่ประชุมได้มีมติ ให้ตั้งสำนักงานประจำภูมิภาคเอเชียเป็นการถาวรที่กรุงเทพมหานคร อันนำไปสู่การจัดทำความตกลงระหว่าง FAO และรัฐบาลไทยเกี่ยวกับการจัดตั้งสำนักงานประจำภูมิภาคเอเชียและตะวันออกไกล (ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็นสำนักงาน FAO ประจำภูมิภาคเอเชียและแปซิฟิก)โดยที่รัฐบาลไทยมีหน้าที่จัดหาที่ตั้งสำนักงาน FAO กระทรวงเกษตรและสหกรณ์จึงได้ขอเช่าบ้านมะลิวัลย์จากสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ให้เป็นที่อาคารสำนักงาน โดยได้มีการติดต่อขอเช่ามาตั้งแต่ พ.ศ. 2488 ต่อมาได้มีการขยายงานโดยได้สร้างตึกทำการ 4 ชั้นขึ้นใหม่ทางด้านเหนือของตำหนัก ใน พ.ศ. 2511 และสร้างตึกงานโครงการทางด้านทิศใต้ใน พ.ศ. 2539 ส่วนตำหนักเดิมได้จัดให้เป็นห้องสมุดสำหรับค้นคว้าข้อมูลเกี่ยวกับการเกษตร วังมะลิวัลย์จึงเปลี่ยนหน้าที่เป็นที่ทำการระหว่างประเทศตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นมา (กรมศิลปากร 2564)

ลักษณะทางสถาปัตยกรรม

ตำหนักวังมะลิวัลย์ เป็นอาคารแบบยุโรป ก่ออิฐถือปูน 2ชั้น หลังคาทรงปั้นหยา มุงด้วยกระเบื้องว่าว ภายในอาคารท้องพระโรงเป็นห้องโถงสูงใหญ่ มีเฉลียงรายรอบชั้นล่าง และระเบียงรายรอบชั้นบน บนเพดานห้องโถงและตามหัวเสาปั้นลายปูนเลียนแบบศิลปะขอมอย่างวิจิตรบรรจง ด้วยกรมพระนเรศวรฤทธิ์ได้เสด็จทอดพระเนตรนครวัดในเขมรมาก่อนออกแบบและควบคุมการก่อสร้างโดยนายเออ โคล มันเฟรดีหรือนายเอกฤทธิ์หมั่นเฟ้นดีสถาปนิกชาวอิตาเลียน ซึ่งขณะนั้นรับราชการอยู่ที่กระทรวงโยธาธิการ หลังคาเป็นหลังคาทรงมะนิลามุงกระเบื้องว่าวมีการตกแต่งเป็นพิเศษบนชั้นหลังคา มีการใช้องค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมที่เรียกว่าลูการ์น (lucarne) หรือ Dormer window ซึ่งเป็นช่องหน้าต่างเล็ก ๆ บริเวณหลังคาในการระบายไอแดดในห้องใต้ชั้นหลังคา โดยลูการ์นมีลักษณะเป็นห้องสี่เหลี่ยมยื่นออกมาจากชั้นหลังคา ตัวห้องทำเป็นบานหน้าต่างคู่มีหลังคาคลุมเป็นปีกสองข้าง เรียก ลูการ์นทรงบันไดขาหยั่งการตกแต่งภายในอาคารแบ่งลักษณะออกเป็น 2 ส่วน คือ ส่วนของท้องพระโรง และส่วนของที่ประทับภายในท้องพระโรง (กรมศิลปากร 2564)

ในระหว่างปี พ.ศ.2557 - 2558 สำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ได้ดำเนินงานอนุรักษ์วังมะลิวัลย์ ในโครงการยกปรับระดับอาคารบ้านมะลิวัลย์ สำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์จึงได้ว่าจ้างบริษัท พีเนสส์ ชอยส์ เทสติ้ง จำกัด ดำเนินงานตามโครงการดังกล่าว (กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์ 2562)

หลักฐานทางโบราณคดีสำคัญ

วังมะลิวัลย์เป็นที่ประทับของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศวรฤทธิ์ พระราชโอรสในรัชกาลที่ 4 และเจ้าจอมมารดากลิ่น ตัวอาคารสร้างในสมัยรัชกาลที่ 6 ออกแบบและควบคุมงานก่อสร้างโดยนายเออโคล มันเฟรดี สถาปนิกชาวอิตาเลียน สร้างแล้วเสร็จในปี พ.ศ. 2460 ในพระตำหนักตกแต่งท้องพระโรงเลียนแบบศิลปะขอมตามพระประสงค์ ระหว่างตึกมีสวนเขามอ น้ำตก บ่อน้ำ เมื่อพระองค์สิ้นพระชนม์ ในปี พ.ศ. 2468 วังมะลิวัลย์จึงเป็นของพระคลังข้างที่ในเวลาต่อมา ปัจจุบันวังมะลิวัลย์เป็นที่การของสำนักงานองค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ

จากการขุดค้นทางโบราณคดีพบสิ่งก่อสร้างสำคัญ ดังนี้

1. ป้อมอิสินธร

จากการขุดค้นพบฐานรากบางส่วนของป้อมอิสินธรอยู่ภายใต้อาคารวังมะลิวัลย์ ฐานรากนี้เริ่มพบที่ระดับลึกจากผิวดิน 140 เซนติเมตร ก่อเป็นแนวอิฐ อิฐที่ใช้มีขนาด 15x30x5 เซนติเมตร มีเสาไม้ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 3 - 4 นิ้ว ปักเรียงกันเป็นระยะขนานตามแนวอิฐทั้งสองฝั่ง โดยปักเป็นคู่ๆ เพื่อกันดินเคลื่อนตัว

2. ถนนโบราณนอกกำแพงเมือง

ถนนโบราณพบใต้ท้องพระโรง เป็นถนนอิฐก่อขอบทั้งสองข้างเรียงขนานกับแนวกำแพงเมือง พื้นถนนก่ออิฐตะแคงหนา 1 ชั้นอิฐ ด้านล่างรองด้วยอิฐหักหนาประมาณ 45 เซนติเมตร ขอบถนนก่อด้วยอิฐวางนอนหนา 4- 5 ชั้นอิฐ

ถนนโบราณที่พบขนานไปกับกำแพงเมืองด้านนอก สันนิษฐานว่าเป็นถนนนอกกำแพงเมืองที่มีมาตั้งแต่คราวสร้างป้อมและกำแพงเมืองในรัชกาลที่ 1

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. "วังมะลิวัลย์ (วังสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระนเรศวรฤทธิ์)" ระบบภูมิสารสนเทศ แหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์). เข้าถึงเมื่อ 25 สิงหาคม 2564. เข้าถึงจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/

กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์. โบราณคดีเมือง โบราณคดีกรุงเทพมหานคร. กรุงเทพฯ:  ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2562.

ธำรงศักดิ์อายุวัฒนะ. ราชสกุลจักรีและราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช (ภาคต้น) .นครหลวง:  บรรณกิจ,2515

บริษัท พีเนสส์ ชอยส์ เทสติ้ง จำกัด. รายงานผลการดำเนินงาน โครงการขุดค้นทางโบราณคดีบริเวณวังมะลิวัลย์. เอกสารอัดสำเนา, 2558.

ผุสดี ทิพทัส. ช่างฝรั่งในกรุงสยาม. กรุงเทพฯ:  โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2545.

เพ็ญสุภา สุขคตะ. ใจอินทร์ นามาสถาปัตย์.กรุงเทพฯ:  สารคดี,2547.

วุฒิชัย มูลศิลป์ และกนกวลี ชูชัยยะ. เจ้านายในราชวงศ์จักรีเล่ม 1. กรุงเทพฯ:  คอมแพคพริ้นท์, 2542.

วีรวัฒน์ หงสกุล. ตำนานบ้านมะลิวัลย์. กรุงเทพฯ:  องค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ สำนักงานประจำภูมิภาคเอเชียและแปซิฟิค, 2541.

ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย. ลูกท่านหลานเธอที่อยู่เบื้องหลังความสำเร็จในราชสำนัก. กรุงเทพฯ:  มติชน,2546.

อุดม ประมวลวิทยา. 100 เจ้าฟ้าและเสนาบดี. พระนคร:  คลังวิทยา, 2505.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง