สถานีรถไฟธนบุรี (เดิม)

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

สถานีรถไฟธนบุรี (เดิม) ปัจจุบันอยู่ในความดูแลของมหาวิทยาลัยมหิดล ในส่วนของพิพิธภัณฑ์ศิริราชพิมุขสถาน ตัวอาคารสถานรีรถไฟ เป็นอาคารอนุรักษ์ ได้รับการบำรุงหลักษาเป็นอย่างดี

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา

สภาพธรณีวิทยา

ตะกอนน้ำพาสมัยโฮโลซีน

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : บริษัท โบรันดี จำกัด

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2562

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : การรถไฟแห่งประเทศไทย

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์, ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2551, พ.ศ.2554

วิธีศึกษา : ขุดค้น

องค์กรร่วม / แหล่งทุน : คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2544

วิธีศึกษา : สำรวจ

ผลการศึกษา :

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชทรงปราบดาภิเษกขึ้นเป็นกษัตริย์องค์แรกของราชวงศ์จักรีใน พ.ศ. 2325 ทรงเล็งเห็นว่าเมืองธนบุรีเป็นเมืองที่มีชัยภูมิเสี่ยงต่อการเพลี่ยงพล้ำต่อการรักษาเมือง และไม่เหมาะสมกับการขยายเมืองในภายหน้า เนื่องจากขนาดของเมืองธนบุรีที่จำกัด จึงทรงย้ายราชธานีไปทางฝั่งตะวันออกของแม่น้า และสร้างพระบรมมหาราชวังขึ้นในปีต่อมา โดยยังคงใช้พื้นที่ฝั่งธนบุรีเป็นแหล่งเสบียงและชุมชนช่างฝีมือซึ่งสืบทอดมาตั้งแต่สมัยอยุธยา ตลอดจนเป็นที่อยู่อาศัยของพระบรมวงศานุวงศ์ และขุนนางที่มีส่วนต่อการรักษาพระนคร ที่ตั้งบ้านเรือนราษฎรกระจายอยู่ตามริมฝั่งคลอง ทั้ง ชุมชนชาวพุทธและชาวมุสลิม ซึ่งมีศาสนสถานสำคัญในช่วงสมัยดังกล่าวตั้งอยู่ (บริษัท โบรันดี จำกัด 2562) ดังนี้

มัสยิดบางกอกน้อย ตั้งอยู่ริมคลองบางกอกน้อยฝั่งใต้ มีการใช้งานมาตั้งแต่สมัยอยุธยาและใช้งานต่อเนื่องจนถึงสมัยธนบุรี ลักษณะของมัสยิดไม่มีการบันทึกไว้ว่ามีลักษณะรูปแบบอย่างไร แต่มีบันทึกไว้ในหนังสือของกระทรวงโยธาธิการ เมื่อจะมีการสร้างสถานีรถไฟบางกอกน้อยว่า มีเนื้อที่ประมาณ 2 ไร่ และมีการกล่าวถึงผู้ออกเงินว่ามีจานวน 46 คน เป็นมุสลิมไทย 30 คน และมุสลิมในบังคับต่างประเทศ เช่น อังกฤษ และฝรั่งเศส 16 คน ทั้งนี้ บริเวณมัสยิดยังมีพื้นที่ฝังศพหรือกุโบร์ ที่ได้มีการถมดินเพื่อป้องกันน้าท่วมไว้อย่างแน่นหนา โดยในสมัยต่อมาชาวมุสลิมยินยอมให้ทารางรถไฟผ่านพื้นที่ดังกล่าวได้ แต่ไม่อนุญาตให้ก่อสร้างสิ่งปลูกสร้างที่จะต้องขุดดินเท่านั้น ดังนั้น ทางกรมรถไฟจึงทำพื้นที่บริเวณนี้เป็นทางหลีกสำหรับจัดรถเท่านั้น

วัดทอง (วัดสุวรรณาราม) ราว พ.ศ. 2346 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โปรดเกล้าฯ ให้รื้อสิ่งก่อสร้างเดิม ซึ่งอาจสร้างมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา แล้วสถาปนาใหม่ทั้งพระอาราม ทรงสร้างอุโบสถ พระวิหาร กำแพงแก้ว ข้างหน้ามี 2 เก๋ง พร้อมทั้งเสนาสนะ และ โปรดฯให้สร้างเครื่องป่าช้า วัดดังกล่าวตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของพื้นที่บริเวณนอกเมืองธนบุรี อาจเป็นพื้นที่จัดการเรื่องศพของคนในย่านนั้นสมัยรัตนโกสินทร์ นอกจากนี้ ราวปี พ.ศ. 2345 กรมพระราชวังบวรสถานพิมุขเสด็จไปในสงครามหัวเมืองเหนือ เมื่อเสร็จศึกทรงนาเชลยชาวเมืองเหนือติดตามกองทัพกลับมายังพระนครด้วย โปรดฯให้ชาวเหนือเหล่านี้ตั้งบ้านเรือนใกล้กับวังหลัง ทำให้บริเวณพื้นที่ดังกล่าวมีชาวเหนือเข้ามาเพิ่มอีกกลุ่มหนึ่ง

วัดบางหว้าน้อย (วัดอมรินทราราม) กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข (สมเด็จพระเจ้าหลานเธอเจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์) ในรัชกาลที่ 1 ทรงปฏิสังขรณ์ใหม่ทั้งพระอาราม ในปี พ.ศ. 2349 แล้วพระราชทานนามว่า “วัดอมรินทราราม” แต่ยังไม่แล้วเสร็จ เสด็จทิวงคตก่อน

ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ได้ปรากฎหลักฐานที่กล่าวถึงสภาพวิถีชีวิตของผู้คนบริเวณริมคลองบางกอกน้อยในนิราศพระประธม ดังนี้
“จนนาวาคลาคล่องเข้าคลองกว้าง ตำบลบางกอกน้อยละห้อยหวน  ตลาดแพแลตลอดเขาทอดพวน  แลแต่ล้วนเรือตลาดไม่ขาดคราว”

จากข้อความข้างต้น จะเห็นว่าเป็นการกล่าวถึงการนั่งเรือยามดึกไปนมัสการพระปฐมเจดีย์ที่เมืองนครชัยศรี ซึ่งได้ผ่านบริเวณริมคลองบางกอกน้อย โดยเป็นย่านตลาดแพและเรือนตลาด ตั้งแต่หัวโค้งแม่น้าเจ้าพระยา ต่อเนื่องลึกเข้ามายังคลองบางกอกน้อย ผ่านสถานีรถไฟธนบุรี (เดิม) บ้านบุ วัดทอง (วัดสุวรรณาราม) จนถึงบางบำหรุ เรือนแพจึงค่อยๆ ลดลงเข้าเขตเรือกสวน แสดงให้เห็นถึงสภาพชีวิตของผู้คนปากคลองบางกอกน้อยทั้งสองฝั่งสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ที่มักอาศัยอยู่บนเรือนแพง

ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ได้เกิดการพัฒนาและปฏิรูปพื้นที่หลายแห่งในกรุงรัตนโกสินทร์ หนึ่งในการพัฒนาประเทศในช่วงนี้ คือ การสร้างเส้นทางคมนาคมประเภทถนนและทางรถไฟ ซึ่งบริเวณพื้นที่พระราชวังหลังสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ได้ถูกปรับเปลี่ยนเป็น “โรงศิริราชพยาบาล” (โรงพยาบาลศิริราช)

จนกระทั่ง ปี พ.ศ. 2443 สมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้างรถไฟสายตะวันตก สายเพชรบุรี ต้นทางเริ่มที่บริเวณริมแม่น้าเจ้าพระยาบริเวณปากคลองบางกอกน้อย เพื่อให้คนจากฝั่งพระนครข้ามเรือมาขึ้นรถไฟได้สะดวก ตั้งสถานีที่บริเวณริมแม่น้า อีกทั้ง ยังทรงคิดสร้างทางเหล็ก โรงเก็บรถ และที่อยู่พนักงานรถไฟ ในพื้นที่เดียวกันเพื่อความสะดวก โดยพื้นที่ที่จะใช้สร้าง เริ่มตั้งแต่บริเวณริมแม่น้าเจ้าพระยาเลียบคลองบางกอกน้อยไปทางทิศตะวันตกผ่านมัสยิดบางกอกน้อย และวัดอมรินทราราม ตัวชุมชนบริเวณมัสยิดและวัด ไปจนถึงบริเวณคลองวัดสุวรรณาราม ส่งผลให้มีการเวนคืนที่ดินครั้งใหญ่ พื้นที่ที่ถูกเวนคืนแลกเปลี่ยนคือ มัสยิดบางกอกน้อยหรือกฎีเล็ก ซึ่งมีเนื้อที่ราว 2 ไร่ เนื่องจาก พื้นที่ดังกล่าวเป็นศาสนสถานที่มีความสำคัญต่อชาวมุสลิมบริเวณปากคลองบางกอกน้อย ดังนั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดเกล้าฯ พระราชทานที่ดินและพระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์ให้สร้างมัสยิดฝั่งตรงข้าม คือ คลองบางกอกน้อยฝั่งเหนือ ในพื้นที่ที่เคยเป็นอู่เรือหลวงและพื้นที่หลวง ต่อมาคือมัสยิดหลวงบางกอกน้อยหรือมัสยิดอันซอริซซุนนะห์ในปัจจุบัน 

นอกจากนี้ ยังมีการเวนคืนวัดอมรินทราราม จากเอกสารการจัดซื้อที่ทาทางรถไฟสายเพชรบุรี ทำให้ทราบว่าแต่เดิมพื้นที่วัดมีขนาดใหญ่กว่าในปัจจุบัน ทางพระราชาคณะเจ้าอาวาสจะให้กรมรถไฟปลูกสิ่งก่อสร้างเดิมขึ้นใหม่ในที่อื่นทั้งหมด แต่กรมรถไฟมีความเห็นว่า สิ่งก่อสร้างในวัดหลายอย่างผุพังและไม่ได้ใช้ประโยชน์ เช่น โบสถ์เก่า ศาลาชารุด เป็นต้น การปลูกสร้างใหม่จะไม่เกิดประโยชน์และเสียเงินมาก จึงจะสร้างสิ่งอื่นทดแทนที่เกิดประโยชน์ คือ สร้างโรงเรียนให้หนึ่งหลัง ศาลาการเปรียญ โรงเรือ และท่าน้ำ 

หลังจากการดำเนินงานเวนคืนพื้นที่ดินเรียบร้อย จึงได้มีการจัดสร้างสถานีรถไฟธนบุรี โรงเก็บรถ ทางหลีก และที่พักพนักงานรถไฟในพื้นที่ริมคลองบางกอกน้อยจนสำเร็จ มีการจัดพระราชพิธีเปิดรถไฟสายเพชรบุรี เมื่อวันที่ 19 มิถุนายน ร.ศ. 122 (พ.ศ. 2447) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จฯ เปิดโดยกระบวนรถม้าพระที่นั่งออกจากพระบรมมหาราชวังพร้อมด้วยข้าทูลละอองธุลีพระบาทแห่นำ ตามเสด็จ มาประทับเรือพระที่นั่งที่ท่าราชวรดิษฐ์ ขึ้นไปตามลำน้ำเทียบเรือพระที่นั่งที่ท่าสะพานรถไฟ ริมปากคลองบางกอกน้อย แล้วเสด็จพระราชดำเนินขึ้นประทับรถไฟพระที่นั่งไปยังเทียบยังสถานีรถไฟเพื่อประกอบพระราชพิธีเปิด และเสด็จพระราชดำเนินไปทรงตรึงหมุดที่รางรถไฟ จากนั้นโปรดเกล้าฯ ให้ขบวนรถปฐมฤกษ์แล่นไปยังเพชรบุรี มีพระไชยหลังช้างประดิษฐานที่รถนำหน้าพร้อมพระสงฆ์สมณศักดิ์ คือ พระอมรโมฬี เจ้าคณะมณฑลราชบุรี โปรยทรายตลอดทางไปจนถึงเมืองเพชรบุรี รถไฟสายเพชรบุรีจึงได้เดินรถตั้งแต่นั้นจนถึงปัจจุบัน

สถานีรถไฟบางกอกน้อย มีลักษณะพื้นที่รูปยาวรีประมาณกิโลเมตรเศษ จากปากคลองบางกอกน้อยตั้งแต่แม่น้าเจ้าพระยายาวเลียบไปตามคลองบางกอกน้อยถึงชุมชนบ้านบุ โดยมีคลองบางกอกน้อยอยู่ด้านทิศเหนือ ด้านตะวันออก คือ แม่น้ำเจ้าพระยา ด้านทิศใต้ติดพื้นที่วังพระเจ้าเชียงใหม่ วังหลัง วัดอมรินทรารามและด้านทิศตะวันตกเรียวคอดเป็นทางรถไฟมุ่งสู่คลองมหาสวัสดิ์ ด้านปากที่ติดกับแม่น้าเจ้าพระยาจะมีลักษณะเป็นรูปโค้งมนๆ ซึ่งด้านริมแม่น้ำเจ้าพระยานี้จะมีท่าน้ำสำหรับพระเจ้าอยู่หัว และถัดไปเป็นท่าน้ำราษฎร โดยท่าน้ำสำหรับพระเจ้าอยู่หัวจะอยู่ค่อนมาใกล้ปากคลองบางกอกน้อย ส่วนอีกด้านหนึ่งของรางรถไฟจะมีโรงเก็บรถพระที่นั่งซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จนครปฐมและเพชรบุรีหลายครั้งด้วยเส้นทางและสถานีรถไฟบางกอกน้อยนี้ โดยเสด็จพระราชดำเนินจากท่าราชวรดิษฐ์ด้วย เรือกลไฟมาขึ้นยังท่าพระเจ้าอยู่หัวแล้วจึงเสด็จพระราชดำเนินขึ้นรถไฟที่มีรถจักรไอน้ำนำขบวน

ภายในบริเวณสถานีรถไฟบางกอกน้อย มีพลับพลาเรือนนายสถานีและโรงสถานี รางรถไฟหลายราง มีรางหลีก สะพานเครื่องชั่ง ที่เก็บน้ำ โรงเก็บรถ ชานไว้ฟืน 2 ชาน โรงเก็บพัสดุโรงงาน โรงสำหรับเก็บรถจักรเป็นครึ่งวงกลม มีโรงงานและโรงช่างขนาดใหญ่ โรงไว้ถ่านหิน โรงหล่อ และโรงกุดัง นับว่ามีพื้นที่กว้างขวาง เมื่อเปิดเดินรถไฟสายเพชรบุรีได้ประมาณ 6 ปี

ต่อมาในเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2452 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้กระทรวงโยธาธิการขยายเส้นทางรถไฟสายใต้จากเพชรบุรี ต่อไปยังเมืองปราจีนบุรี เมืองชุมพร เมืองหลังสวน เมืองไชยา เมืองนครศรีธรรมราช เมืองพัทลุง เมืองสงขลาจนถึงเมืองระแงะ แล้วเรียกทางรถไฟสายนี้ใหม่ ว่า “รถไฟหลวงสายใต้” จึงส่งผลให้มีการขยายพื้นที่เกิดการเวนคืนที่ดินเพิ่มขึ้น

ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ทรงโปรดเกล้าฯ ให้ขยายเส้นทางรถไฟหลวงสายใต้ต่อลงไปจนถึงมลายู กลันตัน และไทรบุรี ทำให้การเดินรถ การรับส่งผู้คนและสินค้าเพิ่มขยายขึ้นมาก แต่สถานีรถไฟบางกอกน้อยเริ่มคับแคบ เนื่องจากแต่เดิมสถานีรถไฟบางกอกน้อยสร้างขึ้นเพื่อรองรับเฉพาะการเดินรถไฟระหว่างกรุงเทพฯ - เมืองเพชรบุรีเท่านั้น ดังนั้น พระบาทสมเด็จพระมงกุฎ
เกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงโปรดเกล้าฯ ให้ขยายสนามสถานีรถไฟบางกอกน้อยอีกในปี พ.ศ 2457 ซึ่งขณะนั้นกรมรถไฟได้ย้ายมาอยู่ในความรับผิดชอบของกระทรวงคมนาคม

การขยายสนามสถานีรถไฟดังกล่าวได้ให้มิสเตอร์ เย เอ ครัมส์ อินจีเนีย บารุงทางรถไฟสายเพชรบุรีเป็นข้าหลวงคมนาคม ให้พระเพ็ชรปราณี เจ้ากรมอำเภอเป็นข้าหลวงท้องที่ ข้าหลวงทั้งสองนี้มีหน้าที่จัดที่ดินเพื่อขยายสถานี จึงเกิดการเวนคืนที่ดินขยายเข้าไปบริเวณพื้นที่ที่ติดกับวัดอมรินทราราม บ้านเนิน และบ้านบุอีกครั้ง ต่อมาในปี พ.ศ. 2460 ทรงโปรดฯ ให้รวมกรมรถไฟสายเหนือและสายใต้เข้าด้วยกัน

นอกจากนี้การริเริ่มสร้างสะพานพระราม 6 เป็นสะพานข้ามรถไฟเพียงอย่างเดียวเพื่อเชื่อมต่อระหว่างพระนครกับจังหวัดธนบุรี ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ทำให้มีการขยายตัวของพื้นที่เมืองเพิ่มมากขึ้น จนไม่สามารถรองรับการพัฒนาได้อย่างมีประสิทธิภาพ จึงมีแนวคิดในการขยายพื้นที่พระนครออกไปยังจังหวัดธนบุรี เกิดแนวคิดสร้างสะพานปฐมบรมราชานุสรณ์ สำหรับรถยนต์และคนเดินเท้าข้ามแม่น้าเจ้าพระยา เพื่อเฉลิมฉลองกรุงรัตนโกสินทร์ครบรอบ 150 ปี ในปี พ.ศ.2475 นอกจากนี้ ทรงโปรดเกล้าฯ ให้ตัดถนนฝั่งธนบุรี 10 สาย สาหรับเชื่อมต่อเส้นทางระหว่างสะพานพระพุทธยอดฟ้าและสถานีธนบุรี โดยถนนที่ตัดผ่านบริเวณพื้นที่รถไฟธนบุรี คือ ถนนอิสรภาพ ถนนอรุณอัมรินทร์

ต่อมาในปี พ.ศ. 2483 กรมรถไฟรายงานต่อกระทรวงเศรษฐการว่า อาคารสถานที่เดิมของสถานีรถไฟธนบุรีเป็นของเก่าถูกสร้างขึ้นตั้งแต่สมัยสร้างทางรถไฟ บัดนี้ล้าสมัยไม่สอดคล้องกับสภาพบ้านเมืองที่มีการพัฒนาและขยายตัวขึ้นอย่างต่อเนื่อง จึงมีความจำเป็นที่จะต้องทำการก่อสร้างดัดแปลงโดยขยายผ่านสถานีเสียใหม่ เพื่อให้เหมาะสมกับกิจการเดินรถรับส่งคนโดยสารและสินค้า 

เมื่อวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2485 กรมรถไฟได้เปลี่ยนชื่อสถานีและหยุดรถไฟบางแห่ง ให้ตรงกับทำเนียบท้องที่ของส่วนภูมิภาค สถานีบางกอกน้อยจึงเปลี่ยนชื่อเป็น “สถานีธนบุรี” และในปีเดียวกันประเทศไทยได้เข้าร่วมกับฝ่ายอักษะ ประกอบด้วย เยอรมัน อิตาลีและญี่ปุ่น กองพันญี่ปุ่นได้ใช้ประเทศไทย เป็นแหล่งบัญชาการสงครามในภูมิภาค

พ.ศ. 2485 ช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ญี่ปุ่นยกพลขึ้นบกขึ้นที่จังหวัดสงขลาและยึดเอาสถานี รถไฟธนบุรีเป็นฐานที่ตั้งลำเลียงและขนถ่ายอาวุธยุทโธปกรณ์ต่างๆ ไปจังหวัดกาญจนบุรี เพื่อส่งต่อไปยังประเทศ พม่า แต่เนื่องจากไทยยอมเป็นมิตรกับฝ่ายญี่ปุ่นจึงไม่ได้ผลกระทบมากนัก ซึ่งบริเวณปากคลองบางกอกน้อยใน ช่วงเวลานั้นเป็นตลาดขนาดใหญ่ มีเรือขายของนานาชนิดเต็มลำ ชาวสวนในคลองบางกอกน้อยมักจะนำของจากสวนมาค้าขาย เช่น ผลไม้ ใบตอง พริกขี้หนูสวน มะนาว มะกรูด เป็นต้น สองฟากฝั่งปากคลองบางกอก น้อยมีแพขายของเรียงราย รวมถึงแพขายที่นอนของชาวมุสลิม และเป็นแหล่งผลิตที่นอนชั้นดีมีชื่อเสียงนอกจากตลาดน้าปากคลองบางกอกน้อยแล้วยังมีแหล่งค้าขายบนบก คือ ตลาดวัดทอง เป็นวัดเก่าแก่ที่มีมา ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5

พ.ศ. 2487 ชาวพระนครเริ่มได้รับผลกระทบจากสงคราม ฝ่ายสัมพันธมิตรเริ่มโจมตีกองทัพฝ่ายอักษะที่มีญี่ปุ่นเป็นกาลังหลัก ซึ่งขณะนั้นได้ตั้งกองกาลังในพระนครหลายจุด โดยเฉพาะอย่างยิ่งบริเวณสถานีรถไฟธนบุรีถือเป็นฐานใหญ่ ทาให้พื้นที่ดังกล่าวถูกโจมตีอย่างหนักหลายครั้ง มีบันทึกไว้ว่า บริเวณบ้านบุที่อยู่ติดกับสถานีรถไฟถูกระเบิดอย่างรุนแรง ผู้คนบาดเจ็บและเสียชีวิตจานวนมาก ทาให้ฐานทัพญี่ปุ่นที่บางกอกน้อยพังเสียหายอย่างมาก รวมถึงอู่เรือหลวง อู่เรือพระราชพิธี มัสยิดคลองบางกอกน้อยได้ถูกระเบิดเสียหายด้วยเช่นกัน แต่หลวงพ่อโบสถ์น้อยในวัดอมรินทรารามยังคงอยู่ในสภาพที่เกือบสมบูรณ์

พ.ศ. 2488 ฝ่ายสัมพันธมิตรได้นาเครื่องบินมาทิ้งระเบิดครั้งใหญ่อีกครั้ง ส่งผลให้ฐานทัพ ญี่ปุ่นบริเวณสถานีรถไฟเสียหายอย่างมาก และสร้างความเสียหายให้กับพื้นที่ใกล้เคียงคือ มีระเบิดตกลงใน บริเวณมัสยิดบางกอกน้อย โรงเรียนราชการุญ และหมู่บ้านมุสลิมริมคลองบางกอกน้อยฝั่งเหนือบริเวณตรงข้าม สถานีรถไฟ ทาให้พื้นที่ดังกล่าวเสียหายอย่างมาก เหลือเพียงที่ฝังศพและถังน้าของมัสยิดเท่านั้น

พ.ศ. 2489 ทหารฝ่ายสัมพันธมิตรได้เข้ามาปลดอาวุธทหารญี่ปุ่นในเมืองไทย พื้นที่บริเวณ สถานีธนบุรีได้รับการซ่อมแซมในสมัยจอมพลแปลก พิบูลสงคราม เป็นนายกรัฐมนตรี โดยมีหม่อมเจ้า โวฒยากร วรวรรณ เป็นสถาปนิกออกแบบอาคารสถานี สร้างเสร็จเมื่อปีพ.ศ. 2493 และเปิดใช้งานบางส่วนใน ปี พ.ศ. 2490 ส่วนพื้นที่มัสยิดบางกอกน้อย ชาวมุสลิมได้ร่วมกันฟื้นฟูมัสยิดขึ้นมาใหม่ (บริษัท โบรันดี จำกัด 2562)

ในปี พ.ศ. 2546 รฟท.ได้มอบที่ดินบริเวณสถานีธนบุรีจำนวน 33 ไร่ แก่คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล ทำให้ตั้งแต่วันที่ 4 ตุลาคม พ.ศ. 2546 รฟท.จึงไม่เดินรถเข้าสถานีธนบุรีเป็นการถาวร โดยให้ใช้สถานีบางกอกน้อยที่สร้างใหม่เป็นต้นทาง-ปลายทาง และทำให้อาคารสถานีธนบุรีมิใช่ทรัพย์สินของ รฟท.อีกต่อไป

หลังจากโรงพยาบาลศิริราชได้รับมอบพื้นที่บริเวณสถานีรถไฟธนบุรีจำนวน 33 ไร่ จึงได้ดำเนินการก่อสร้างโรงพยาบาลศิริราชปิยมหาราชการุณย์ ในระหว่างก่อสร้างได้พบหลักฐานทางโบราณคดี อาทิเช่น ซากเรือไม้ เศษภาชนะดินเผา ชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์ คณะแพทยศาสตรศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล จึงได้สนับสนุนให้มีการศึกษาวิจัยทางโบราณคดีขึ้น ในการศึกษาวิจัยได้แบ่งพื้นที่ขุดค้นทางโบราณคดีออกเป็น 3 ส่วน ส่วนแรก คือ บริเวณที่มีการก่อสร้างอาคารปิยมหาราชการุณย์ (AREA1) ซึ่งมีการขุดดินลึกลงไปแล้วประมาณ 20 เมตรเพื่อก่อสร้างชั้นใต้ดินจำนวน 3 ชั้น ส่วนที่สอง คือ บริเวณรอบนอกงานก่อสร้างอาคารปิยมหาราชการุณย์ (AREA2) ประกอบไปด้วยอาคาร 4 อาคาร ส่วนที่ 3 คือ พื้นที่ด้านตัวอาคารสถานีรถไฟธนบุรี (เดิม) (AREA3) ต่อมาโรงพยาบาลศิริราชได้มีโครงการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์ศิริราชพิมุขสถานในพื้นที่นี้โดยบูรณะตัวอาคารสถานีรถไฟธนบุรีเป็นตัวอาคารจัดแสดงหลัก และอาคารอนุรักษ์อื่นๆ ในการนี้ ได้ทำการขุดค้นฐานรากของป้อมพระราชวังหลังบริเวณด้านหลังตัวอาคารสถานีรถไฟธนบุรี (เดิม) เพิ่มเติมอีกครั้งในปี พ.ศ.2554 (กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์ 2562)

หลักฐานทางโบราณคดีสำคัญ (กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์ 2562)

1. การเก็บกู้หลักฐานทางโบราณคดีที่พบระหว่างการเตรียมการก่อสร้างอาคารและสำรวจผิวดินบริเวณพื้นที่ที่ 1 (AREA 1)

โลงไม้และโครงกระดูกมนุษย์ พบโลงไม้ภายในบรรจุโครงกระดูกมนุษย์ 1 โลง และโครงกระดูกมนุษย์ 2 โครง ระดับของการฝังศพทั้ง 3 โครง อยู่ในระดับเดียวกันคือ ประมาณ 2 เมตรจากผิวดินปัจจุบัน การวางตัวของโลงและโครงอยู่ในแนวเดียวกันตามแนวทิศเหนือ - ใต้ โดยวางศีรษะไปทางด้านทิศเหนือ และไม่พบโบราณวัตถุฝังร่วมแต่อย่างใด

จากการศึกษาพบว่าเป็นโครงกระดูกมนุษย์ที่อยู่ในสมัยรัตนโกสินทร์ก่อนสร้างสถานีรถไฟธนบุรี ในสมัยรัชกาลที่ 5            

ซากเรือไม้ ซากเรือไม้ที่พบมีขนาดกว้าง 5 เมตร ยาว 24 เมตร ลักษณะของเรือที่พบเป็นเรือกระแชง ท้องเรือเป็นทรงโค้งกลมขนาดใหญ่ ภายในเรือพบตะปูปลิงเป็นจำนวนมาก กงเรือเป็นไม้โค้งวางตามแนวขวางตามท้องเรือ วางเรียงกันถี่เป็นระยะห่างกันประมาณ 50 เซนติเมตร ใต้ท้องเรือใช้แผ่นทองเหลืองบุใต้ลำเรือ พบตัวอักษรภาษาอังกฤษประทับที่แผ่นทองเหลือง ตรงกลางเป็นตัวอักษร 24 ล้อมรอบด้วยวงกลม และมีตัวอักษรพิมพ์นูนว่า “MUNTZ PATENT”

บริเวณเปลือกเรือด้านทิศตะวันตกพบร่องรอยของไฟไหม้ตลอดทั้งแนวเกือบครึ่งลำเรือ สันนิษฐานว่า หลังจากเรือลำนี้ได้ถูกชะลอมาจอด ณ ที่แห่งนี้แล้ว ต่อมาบริเวณนี้มีไฟไหม้เกิดขึ้น เรือบางส่วนก็ถูกไหม้ในคราวนั้นด้วย เรือทั้งลำวางอยู่บนคานที่มีลักษณะคล้ายซุงทั้งท่อน มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 23 เซนติเมตร ยาวประมาณ 4.50 เมตร ใช้เป็นคานรองรับลำเรือ เมื่อครั้งเป็นสถานีรถไฟธนบุรีเคยมีลำคลองสายเล็ก
เป็นท่าเทียบเรือ เรือนี้ถูกถมทั้งลำ จากหลักฐานทั้งหมดสันนิษฐานว่าเรือควรอยู่ในช่วงที่มีการปรับถมพื้นที่ครั้งใหญ่ คือ ช่วงกำลังสร้างสถานีรถไฟ หรือช่วงปรับปรุงพื้นที่หลังสิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่ 2

ใต้ท้องเรือได้ขุดค้นพบไหเครื่องเคลือบสีน้ำตาลอมสีดำขุ่น ไหใบนี้ผลิตจากกลุ่มเตาสืออวน เมืองฝ่อซาน เมืองกว่างตง โดยอาจมีแหล่งผลิตอยู่ที่เตาหนานเฟิง มีอายุราวปลายพุทธศตวรรษที่ 24 ถึงต้นพุทธศตวรรษที่ 25 ตรงกับรัชกาลจักรพรรดิเต้ากวงถึงรัชกาลจักรพรรดิเสียนเฟิงแห่งราชวงศ์ชิง และตรงกับรัชกาลที่ 3 - 4 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ภาชนะดินเผากลุ่มนี้มักพบในแม่น้ำเจ้าพระยา บริเวณป้อมเพชร อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ในแม่น้ำแม่กลอง อำเภอเมืองราชบุรี จังหวัดราชบุรี และที่วัดท่าพูด จังหวัดสมุทรสงคราม  ในต่างประเทศพบจากแหล่งเรือเดสซารุ ประเทศมาเซีย 

เรือไม้นี้ ได้ถูกตัดออกเป็น 7 ส่วน เพื่อนำขึ้นมาจากใต้ดิน เพื่อนำไปอนุรักษ์ ปัจจุบันเรือไม้นี้จัดแสดงอยู่ในพิพิธภัณฑ์ศิริราชพิมุขสถาน

2. การสำรวจทางโบราณคดี

พบเศษเข็มไม้ เศษกระเบื้องมุงหลังคากระจัดกระจายโดยรอบ เศษกระดูกช้าง ลูกระเบิด ภาชนะดินเผาเนื้อดินทั้งที่เต็มใบและแตกหัก เครื่องถ้วยจีนทั้งที่เต็มใบและแตกหัก ทั้งที่กำหนดอายุได้ในสมัยอยุธยา
ตอนปลาย และรัตนโกสินทร์ตอนต้น

3. การขุดค้นทางโบราณคดีป้อมพระราชวังหลัง

จากการขุดค้นด้านหลังอาคารสถานีรถไฟธนุบรีเดิมได้พบแนวอิฐยาว 18 เมตร มีความกว้างประมาณ 1.9 - 2 เมตร บริเวณส่วนฐานรากของป้อมพระราชวังหลังพบที่ระดับต่ำกว่าผิวดินปัจจุบัน 1 เมตร อิฐที่ใช้ก่อกำแพงมีขนาดเฉลี่ย 17.5x34x8.5 เซนติเมตร แนวอิฐทั้งหมดมีความสูงประมาณ 2.3 เมตร อิฐที่ใช้รองรับอยู่ด้านล่างจะมีขนาดใหญ่ขึ้นตามระดับความลึก

ป้อมพระราชวังหลังใช้กำแพงเป็นตัวรับน้ำหนักทั้งหมด ไม่มีการใช้ซุงหรือเข็มไม้การรับน้ำหนักใต้แนวอิฐก้อนสุดท้าย (ชั้นอิฐที่ 19) ใช้ทรายละเอียดที่มีขนาดเม็ดพอๆ กัน ซึ่งผ่านการคัดเลือกจากที่อื่นมาปรับถมพื้นที่บริเวณนี้อย่างจงใจก่อนจะก่อฐานรากด้วยอิฐ

จากตำแหน่งที่ตั้งและทิศทางการวางตัวของแนวอิฐสามารถเทียบเคียงได้กับแนวของป้อมพระราชวังหลัง ป้อมมุมกำแพงด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือบริเวณปากคลองบางกอกน้อยของพระราชวังหลัง ในแผนที่เก่า พ.ศ.2439 ที่สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 1 สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพมีพระนิพนธ์ถึงพระราชวังหลังในตำนานวังเก่าไว้ว่า

“พระราชวังหลังสร้างที่ตำบลสวนลิ้นจี่ (คือตรงที่ตั้งโรงศิริราชพยาบาลบัดนี้) ตั้งแต่กรมพระราชวังหลังดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระเจ้าหลานเธอเจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ด้วยที่ตรงนั้นมีป้อมปราการเป็นมุมเมืองมาแต่ครั้งธนบุรีจึงเป็นที่สำคัญสำหรับป้องกันพระนครทางฝั่งตะวันตกมาสถาปนาเป็นพระราชวังหลังต่อชั้นหลัง”

สันนิษฐานว่าป้อมพระราชวังหลังนี้ปรับปรุงมาจากป้อมมุมเมืองกรุงธนบุรีมาแต่เดิม

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. "สถานีรถไฟธนบุรี(รวมวัดอมรินทราราม)" ระบบภูมิสารสนเทศ แหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์). เข้าถึงเมื่อ 25 สิงหาคม 2564. เข้าถึงจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/

กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์. โครงการศึกษาวิจัยทางโบราณคดีบริเวณพื้นที่สถานีรถไฟธนบุรี (เดิม). เสนอต่อ คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล. เอกสารอัดสำเนา, 2551.

กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์. การศึกษาทางโบราณคดีป้อมพระราชวังหลัง. เสนอต่อ คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล. เอกสารอัดสำเนา, 2554.

กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์. โบราณคดีเมือง โบราณคดีกรุงเทพมหานคร. กรุงเทพฯ:  ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2562.

บริษัท โบรันดี จำกัด. รายงานการขุดค้นทางโบราณคดี โครงการพัฒนาพื้นที่ย่านสถานีรถไฟธนบุรี บริเวณบ้านพักเจ้าหน้าที่สถานรถไฟธนบุี พ.ศ.2562.เสนอต่อการรถไฟแห่งประเทศไทย. เอกสารอัดสำเนา, 2562.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

พิพิธภัณฑ์ที่เกี่ยวข้อง