ศุลกสถาน

ภูมิประเทศ

สภาพทั่วไป

เป็นอาคารโบราณสถานที่กำลังได้รับการปรับปรุงเป็นโรงแรมขนาดใหญ่ มีห้องประชุมสัมมนา ห้องจัดเลี้ยง พร้อมด้วยห้องอาหาร

ความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง

ทางน้ำ

แม่น้ำเจ้าพระยา

สภาพธรณีวิทยา

ตะกอนน้ำพาสมัยโฮโลซีน

ยุคทางโบราณคดี

สมัย/วัฒนธรรม

อายุทางโบราณคดี

ประวัติการศึกษา

ชื่อผู้ศึกษา : บริษัท มรดกโลก จำกัด

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2549

วิธีศึกษา : ขุดค้น, ขุดตรวจ

ผลการศึกษา :

ชื่อผู้ศึกษา : กระทรวงการคลัง, บริษัท ยู ซิตี้ จำกัด (มหาชน), กรมศิลปากร

ปีที่ศึกษา : พ.ศ.2562

วิธีศึกษา : ขุดค้น, บูรณปฏิสังขรณ์, ขุดตรวจ

ประเภทของแหล่งโบราณคดี

สาระสำคัญทางโบราณคดี

นับตั้งแต่ไทยได้ลงนามในสนธิสัญญาบาวริงกับรัฐบาลอังกฤษเมื่อปี 2398 ในสมัยรัชกาลที่ 4 เป็นการเปิดประตูการค้ากับประเทศตะวันตก มีผลให้ไทยต้องจัดตั้งศุลกสถาน (CUSTOMS HOUSE) หรือโรงภาษีขึ้นเพื่อจัดเก็บภาษีขาเข้าในอัตราร้อยละสาม (ร้อยชักสาม) และภาษีขาออกตามที่ระบุไว้ท้ายสัญญา ในสมัยรัชกาลที่ 5 ทรงปฎิรูปการคลังขึ้นใหม่และย้ายโรงภาษีจากปากคลองตลาดมาที่บางรัก ริมแม่น้ำเจ้าพระยา บนเนื้อที่ 4 ไร่เศษ ติดกับสถานทูตฝรั่งเศส โดยเริ่มก่อสร้าง พ.ศ. 2429 ถึง พ.ศ. 2431 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตามคำกราบบังคมทูลของพระยาภาสกรวงษ์ (พร บุนนาค) อธิบดีกรมศุลกากรคนแรก สร้างเป็นอาคารสูง 3 ชั้น มีมุขกลางสูง 4 ชั้น สถาปัตยกรรมแบบนีโอคลาสสิก และสมมาตรตามวิถีของปัลลาดีโอ (Neo-Palladian) เป็นอาคาร 3 หลังเชื่อมต่อกันเป็นรูปตัวไอ (นารีนาฏ ภัยวิมุติ 2556) โยอาคิม กรัสซี (Joachim Grassi/Gioachino Grassi) สถาปนิกชาวอิตาลีสัญชาติออสเตรีย-ฝรั่งเศส เป็นผู้ออกแบบและก่อสร้าง 

อาคารศุลกสถานเป็นที่ทำการของกรมศุลกากรตั้งแต่สร้างเสร็จจนถึง พ.ศ. 2492 กรมศุลกากรจึงย้ายไปอยู่ที่คลองเตย ศุลกสถานก็เปลี่ยนมาเป็นที่ทำการตำรวจน้ำ จนกระทั่งเมื่อ พ.ศ. 2502 ใช้เป็นสถานีตำรวจดับเพลิงบางรัก จนกระทั่งย้ายออกไป 

สืบเนื่องจากการลงนามข้อตกลง “โครงการพัฒนาที่ราชพัสดุแปลงที่ตั้งโรงภาษีร้อยชักสาม” ระหว่างกระทรวงการคลังกับ บริษัท ยู ซิตี้ จำกัด (มหาชน) ยู ซิตี้ พร้อมด้วยกรมศิลปากร ได้เริ่มลงพื้นที่สำรวจทางโบราณคดีพร้อมทั้งบันทึกและศึกษารายละเอียดด้านสถาปัตยกรรมของศุลกสถาน ในวันที่ 9 ตุลาคม พ.ศ. 2562 เพื่อบันทึกหลักฐานทางประวัติศาสตร์และรูปแบบโครงสร้างดั้งเดิมของตัวอาคารโดยละเอียด โดยข้อมูลและโครงสร้างเดิมที่ค้นพบจากการขุดค้นดังกล่าวจะถูกนำมาใช้อ้างอิงสำหรับการบูรณะอาคารศุลกสถานและการก่อสร้างอาคารใหม่ที่จะเกิดขึ้นภายในพื้นที่ในอนาคต โครงการพัฒนาที่ราชพัสดุแปลงที่ตั้งโรงภาษีร้อยชักสาม จะใช้เวลาดำเนินการรวมประมาณ 6 ปี ประกอบด้วยการสำรวจขุดค้นทางโบราณคดี การบูรณะซ่อมแซมอาคารเดิมจำนวน 3 หลัง ด้วยการเสริมโครงสร้างและความแข็งแรง การตกแต่งภายนอก และการตกแต่งภายใน รวมถึงการสร้างอาคารใหม่อีก 1 หลัง โดยคาดการณ์ว่าการดำเนินงานทั้งหมดจะเสร็จสิ้นภายในปี พ.ศ. 2568 ด้วยงบประมาณการลงทุนกว่า 4,600 ล้านบาท และในลำดับต่อไปของการพัฒนาโครงการฯ จะครอบคลุมไปถึงการปรับปรุงพื้นที่ให้เป็นห้องประชุมสัมมนา ห้องจัดเลี้ยง พร้อมด้วยห้องอาหาร และสิ่งอำนวยความสะดวกครบครัน (สยามรัฐ 2562)

ผังของศุลกสถาน ประกอบด้วยตึกสำคัญ 3 หลัง ได้แก่

1. ตึกหลังกลาง หรืออาคารศุลกสถาน (custom house) เป็นตึกใหญ่รูปสี่เหลี่ยมยาวแผ่ขนานไปกับแม่น้ำเจ้าพระยา หลังคาทรงปั้นหยาทำเป็นเครื่องไม้มุงด้วยกระเบื้องจีนทรงกระบอกแบบไม้ไผ่ผ่าซีกและกระเบื้องกาบกล้วยอันเป็นลักษณะการผสมผสานลักษณะทางสถาปัตยกรรมแบบตะวันตกและจีนหลังคานี้คลุมตลอดแนวอาคารไม่มีชายคา ตัวอาคารมีลักษณะเป็นอาคารก่ออิฐถือปูนสูง 3 ชั้นขนาดใหญ่ตอนกลางเสริมต่ออีกชั้นหนึ่งเหนือขึ้นไปเป็นคูหาติดตั้งนาฬิกาทรงกลมขนาดใหญ่ ตัวอาคารศุลกสถานเป็นการนำรูปแบบสถาปัตยกรรมสมัยคลาสสิกมาใช้ใหม่กล่าวคือผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมยาวแผ่ขนานไปกับแม่น้ำเจ้าพระยามีระเบียงทางเดินด้านหน้าซึ่งประกอบด้วยซุ้มหน้าต่างตลอดแนวอาคาร ชั้นล่างเป็นซุ้มหน้าต่างรูปสี่เหลี่ยมเรียบๆส่วนชั้น 2 ถึง 3 เป็นหน้าต่างซุ้มโค้งขอบระเบียงเป็นลูกมะหวดปูนปั้นมีเสาอิงหรือเสาหลอกเป็นระยะสลับกับแนวหน้าต่างช่วงกลางตอนบนก่อเป็นหน้าบันจั่ว (pediment) ติดตั้งนาฬิกาทรงกลมขนาดใหญ่หากเดินทางมาทางน้ำจะเห็นและได้ยินเสียงนาฬิกาบอกโมงยามได้แม้ในระยะไกลเหนือหน้าบันมีแผงกระบังปูนปั้นรูปพระราชลัญจกรประจำแผ่นดินหรือที่เรียกว่าตราแผ่นดินซึ่งตรานี้ใช้ในสมัยรัชกาลที่ 5 (ตราอาร์ม)บางส่วนได้หักหายไปทั้งนี้ยังได้ใช้เป็นเป็นสัญลักษณ์ของศุลกสถานอีกด้วย การออกแบบทางสถาปัตยกรรมจัดให้มีการวางองค์ประกอบ 2 ข้างสมมาตร (symmetrical balance) และให้ความสำคัญกับด้านหน้าอาคาร (facade)โครงสร้างอาคารเป็นระบบผนังรับน้ำหนักแบบตะวันตกเห็นได้จากการใช้ช่องโค้งแบบอาร์ค (arch) เป็นส่วนรองรับและถ่ายเทน้ำหนักผนังอาคารจึงค่อนข้างหนาขนาดประมาณ 80 ถึง 90 เซนติเมตร ตรงกลางด้านหน้าตึกมีประตูทางเข้าขนาดใหญ่เป็นทางเข้าหลักสู่ตัวอาคารเมื่อเดินเข้ามาจะพบโถงขนาดใหญ่1ห้องตรงกลางมีบันไดหลักขึ้นลงภายในอาคารลักษณะเป็นบันไดไม้เนื้อแข็งเดินขึ้นได้สองทางต่อด้วยชานพักราวบันไดไม้เซาะร่องตกแต่งด้วยลูกมะหวด สิ่งที่น่าสนใจคือตอนกลางของตึกซึ่งเชื่อมด้วยบันไดหลักนิยมเว้นที่ว่างไว้สำหรับเป็นโถงในอาคารแต่ละชั้น แต่เดิมชั้นสามนับจากชั้นล่างของศุลกสถานเคยใช้เป็นสถานที่เต้นรำของชาวต่างประเทศในวันเฉลิมพระชนมพรรษา 3-4 ครั้งรวมทั้งงานสมโภชเมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จกลับจากประพาสยุโรปครั้งแรกด้วยห้องโถงชั้นบนที่ใช้เป็นสถานที่จัดงานเต้นรำนี้ประดับด้วยกระจกเงาแผ่นใหญ่และฉากรูปเขียนสีน้ำมันเพดานห้อยโคมระย้าแก้วปัจจุบันไม่ปรากฏผนังภายนอกอาคารปัจจุบันฉาบปูนเรียบชั้นล่างเจาะช่องประตูและหน้าต่างทรงสี่เหลี่ยมสลับกันไปเป็นระยะๆผนังภายในฉาบปูนเรียบทาสีการแบ่งพื้นที่ภายในอาคารโดยทั่วไปมีการกั้นห้องแยกจากกันอย่างเป็นสัดส่วนโดยมีระเบียงทางเดินหน้าห้องเป็นตัวเชื่อม การใช้ประตูและหน้าต่างนับเป็นสิ่งแสดงถึงรูปแบบที่นิยมแพร่หลายในยุคนั้นเช่นกันประตูเป็นแบบบานเปิดคู่ลูกฟักไม้กระดานดุน หน้าต่างเป็นแบบบานทึบผสมบานเกร็ดช่องแสงเป็นรูปซุ้มโค้งครึ่งวงกลมแบบอาร์ค (arch) ประดับด้วยกระจก ฝ้าและเพดานไม้โดยทั่วไปเป็นไม้ตีสลับในแนวนอนภายในโถงกลางของแต่ละชั้นลักษณะฝ้าเพดานย่อมุมขึ้นไปเล็กน้อยมีการติดตั้งช่อโคมไฟบนเพดานซึ่งปัจจุบันสูญหายไปแล้ว ส่วนฐานอาคารเป็นแบบโบราณกล่าวคือเป็นฐานยกพื้นสูงฐานล่างสุดเดิมคงปูด้วยท่อนไม้ซุงขนาดใหญ่เป็นตารางคล้ายฐานแพแล้วก่ออิฐขึ้นไปเป็นฐานรองรับน้ำหนักของอาคารเพื่อป้องกันการทุดตัวของดินริมฝั่งแม่น้ำฐานอาคารในระดับพื้นชั้นล่างก่ออิฐฉาบปูนด้านนอกฐานตกแต่งด้วยลวดบัวปูนปั้นตามแนวรอบอาคารไม่มีช่องระบายอากาศ ด้านในพื้นอาคารมีลักษณะเป็นพื้นไม้ทำจากไม้เนื้อแข็งตีสลับตามแนวนอนตลอดความกว้างของห้องเดิมพื้นไม้นี้น่าจะขัดมันเรียบปัจจุบันพื้นส่วนใหญ่ได้รับความเสียหาย (กรมศิลปากร 2564)

2. อาคารสองชั้นด้านทิศเหนือ ตั้งอยู่ใกล้กองตำรวจน้ำและมัสยิดฮารูณ วางแนวตั้งฉากกับแม่น้ำ มีสองชั้นเป็นที่ทำการภาษีขาเข้าขาออก (มีตัวหนังสือ Import and Export Department ที่หน้าบันตัวตึก) ลักษณะเป็นอาคารก่ออิฐถือปูนตัวอาคารวางในแนวทิศตะวันออก-ตะวันตกโครงสร้างหลังคาเป็นเครื่องไม้มุงกระเบื้องกาบกล้วยและกระเบื้องทรงแบบกระบอกไม้ไผ่หน้าบันก่อทรงจั่วกรอบหน้าบันตกแต่งด้วยลวดลายปูนปั้นประตูมีลักษณะเป็นแบบบานทึบลูกฟักไม้กระดานดุนหน้าต่างทรงโค้งแบบอาร์คบานหน้าต่างเป็นแบบบานทึบและแบบบานทึบผสมบานเกร็ดไม้ช่องแสงโค้งประดับกระจกทรงแฉกคล้ายรัศมีของพระอาทิตย์มีบันไดขึ้นลงภายในอาคารทางด้านทิศตะวันตกฐานตกแต่งปูนปั้นเป็นลวดบัวตลอดแนวฐานอาคาร (กรมศิลปากร 2564)

3. อาคารสองชั้นด้านทิศใต้ ตั้งอยู่ใกล้กับสถานทููตฝรั่งเศสมีลักษณะเป็นตึกยาวสองชั้น ก่ออิฐถือปูน ตัวอาคารวางในแนวทิศตะวันออกตะวันตกหรือวางแนวตั้งฉากกับแม่น้ำ ในอดีตใช้เป็นที่ทำการภาษีข้าวและไปรษณีย์ต่างประเทศ โครงสร้างหลังคาเครื่องไม้มุงกระเบื้องกาบกล้วยและกระเบื้องทรงกระบอกแบบไม้ไผ่จากมุมมองอาคารทางทิศใต้ด้านติดถนนทางเข้าบริเวณประตูสถานทูตจะเห็นการตกแต่งอาคารที่น่าสนใจกล่าวคือลักษณะคล้ายอาคารทรงปั้นหยาหน้าบันตกแต่งด้วยลวดลายปูนปั้นทรงโค้งเล็กน้อย(Segmenta arch)ส่วนหน้าบันด้านทิศตะวันตกเป็นทรงจั่วผนังอาคารโดยรอบประดับปูนปั้นศิลปะตะวันตกประตูมีลักษณะเป็นแบบบานทึบลูกฟักไม้กระดานดุนและแบบบานทึบทำบานกระทุ้งตรงกลางผสมซี่ลูกกรงไม้ หน้าต่างทรงโค้งบานหน้าต่างเป็นแบบบานทึบและแบบบานทึบผสมบานเกร็ดไม้ช่องแสงประดับลวดลายฉลุไม้ในซุ้มโค้งและช่องแสงสี่เหลี่ยมประดับลูกกรง ในช่วงล่างอาคารหรือส่วนฐานตกแต่งปูนเป็นเป็นลวดบัวตลอดแนวฐานอาคาร (กรมศิลปากร 2564)

ส่วนการขุดค้นในปี 2549 ที่กรมธนารักษ์ กระทรวงการคลัง ในฐานะที่เป็นเจ้าของอาคารตามกฎหมาย ได้เปิดให้มีการยื่นข้อเสนอประมูลและประกวดแบบโครงการพัฒนาและปรับปรุงพื้นที่ศุลกสถานหรือโรงภาษีร้อยชักสาม เพื่อจัดทำเป็นโรงแรมขนาดใหญ่ เนื่องด้วยศุลกสถานเป็นโบราณสถาน มีจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องมีการดำเนินการขุดค้นทางโบราณคดี ซึ่งบริษัท มรดกโลก จำกัด ได้เป็นผู้ดำเนินการขุดค้นทางโบราณคดีครั้งนั้น พบหลักฐานทางโบราณคดีสำคัญ เช่น

1. แนวคานอิฐของบ้านของนายนุตอาหารบริรักษ์

นายนุตอาหารบริรักษ์เป็นผู้จัดการภาษีร้อยชักสามในช่วงต้นรัชกาลที่ 5 ลักษณะเป็นบ้านตึกทรงจีนกลุ่มใหญ่ ได้รับสืบทอดมาจากบิดาคือ เจ้าพระยาพลเทพ (หลง) ซึ่งมีเชื้อสายจีน ต่อมาในปี พ.ศ.2426
มีการปรับปรุงบ้านของนายนุตอาหารบริรักษ์เป็น “ออฟฟิตโรงภาษีหลวง”

จากการขุดค้นพบแนวคานบ้าน เป็นแนวก่ออิฐ 2 แนว มีความกว้างประมาณ 40 - 50 เซนติเมตร บางส่วนของแนวอิฐนี้มีการปูพื้นทางเดินด้วยอิฐและกระเบื้องดินเผา จากลักษณะของฐานรากที่พบเมื่อเปรียบเทียบกับอาคารพระราชวังสราญรมย์ ทำให้สันนิษฐานว่าเป็นอาคาร 2 ชั้น

แนวคานอิฐที่พบสันนิษฐานว่าเป็นส่วนหนึ่งของบ้านนายนุตอาหารบริรักษ์ที่ถูกปรับปรุงเป็นอาคารภาษีหลวงในสมัยแรก และถูกรื้อถอนบางส่วนไปในการก่อสร้างอาคารศุลกสถาน จากการเปรียบเทียบแผนผังอาคารเดิมกับตำแหน่งของแนวคานอิฐที่พบ พบว่าแนวคานอิฐนี้วางอยู่ในตำแหน่งที่ใกล้เคียงกับแผนผังอาคารบ้านทรงจีนของนายนุตอาหารบริรักษ์

2. แนวคานอิฐของบ้านของนายเวท (เวท วัชราภัย)

นายเวท (เวท วัชราภัย) เป็นหลานของเจ้าพระยาพลเทพ (หลง) บ้านของนายเวทตั้งอยู่ทางด้านทิศเหนือของบ้านนายนุตอาหารบริรักษ์ มีลักษณะเป็นบ้านทรงจีนกลุ่มขนาดใหญ่ มีขนาดใกล้เคียงกับบ้านของ
นายนุตอาหารบริรักษ์ ในสมัยต่อมาได้ถวายบ้านของตนเองเพื่อยกให้เป็นพื้นที่ของโรงภาษีหลวงส่วนหนึ่ง

ลักษณะแนวคานที่พบ เป็นแนวก่ออิฐ 1 แนว มีความกว้างประมาณ 40 - 50 เซนติเมตร จากลักษณะของฐานรากที่พบเมื่อเปรียบเทียบกับอาคารพระราชวังสราญรมย์ ทำให้สันนิษฐานว่าเป็นอาคาร 2 ชั้น
และมุงกระเบื้องหลังคาด้วยกระเบื้องดินขอ เนื่องจากพบกระเบื้องมุงหลังคาดินขอจำนวนมากในพื้นที่ขุดค้น

ผู้เรียบเรียงข้อมูล-ผู้ดูแลฐานข้อมูล

บรรณานุกรม

กรมศิลปากร. "ศุลกสถาน" ระบบภูมิสารสนเทศ แหล่งมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. (ออนไลน์). เข้าถึงเมื่อ 28 มิถุนายน 2564. เข้าถึงจาก http://gis.finearts.go.th/

กรมศุลกากร. กรมศุลกากร 120 ปี ที่ระลึกวันสถาปนากรมศุลกากรครบรอบ 120 ปี 4 กรกฎาคม 2537. กรุงเทพฯ: กรมศุลากร, 2537.

กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์. โบราณคดีเมือง โบราณคดีกรุงเทพมหานคร. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2562.

นารีนาฏ ภัยวิมุติ. "รายงานพิเศษ/ อนาคต!มรดกชาติ“ศุลกสถาน”(โรงภาษี)" สยามรัฐ. 11 เมษายน 2556

บริษัท มรดกโลก จำกัด. รายงานการขุดค้นและขุดตรวจทางโบราณคดีศุลกสถาน (โรงภาษีร้อยชักสาม) บางรัก. เสนอต่อ Natural Park Public Company Limited. เอกสารอัดสำเนา, 2549.

สยามรัฐ. "กรมธนารักษ์ ร่วมมือกับ “ยู ซิตี้” บูรณะอาคารประวัติศาสตร์อายุกว่า 130 ปี “โรงภาษีร้อยชักสาม” พลิกฟื้นพื้นที่ย่านเจริญกรุงสู่เมืองแห่งความรุ่งเรืองริมแม่น้ำเจ้าพระยา" สยามรัฐ. วันที่ 10 ตุลาคม 2562.

ข่าวที่เกี่ยวข้อง

ข่าวที่เกี่ยวข้อง